موزه فرش ایران؛ از گشایش تا امروز، و ماجرای فرش‌های پولونز
آرش امجدی
به گزارش خبرنگار پایگاه اخبار ساخته‌ها؛ امروز شنبه بیست و دوم بهمن‌ماه 1401 خورشیدی، 328اُمین روز سال جاری، برابر است با بیستم رجب 1444 هجری قمری و یازدهم فوریه 2023 میلادی.
45 سال پیش در چنین روزی در سال 1356، «موزه فرش ایران» در تهران گشایش یافت.
موزه فرش در سال ۱۳۴۰ به صورت ناتمام به منظور جایی برای گالری فرش ساخته شد و به مدت ۱۵ سال متروکه باقی ماند. سپس در اوایل سال ۱۳۵۵، کار تعمیرات و تغییرات کلی آن آغاز شد، تااینکه در روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۶ رسماً افتتاح گردید. ساختمان موزه فرش ایران ۳۴۰۰ متر مربع مساحت دارد و آذین‌های نمای بیرونی آن شبیه دار قالی است. طراح بنای این موزه، «عبدالعزیز فرمانفرمائیان» است. ساختمان دارای دو تالار است و انواع قالی‌های دستبافت و گلیم در آن به نمایش گذاشته شده است.
آثار موزه فرش ایران و بخش‌های مختلف آن
مجموعه «موزه فرش ایران»، شامل باارزش‌ترین نمونه‌های فرش ایران از سده نهم هجری تا دوره معاصر است. این مجموعه، از طریق خرید از بازارهای بین‌المللی و داخلی و همچنین گردآوری آنها از موزه‌ها و کاخ موزه گلستان تشکیل گردیده است. معمولاً حدود 135 تخته از شاهکارهای فرش ایران در تالار طبقه همکف این موزه به نمایش گذاشته می‌شود و طبقه دوم آن برای برگزاری نمایشگاه‌های موردی و فصلی در نظر گرفته شده است.
تعداد زیادی از شاهکارهای قالی در این موزه، بافت مراکز مهم قالی‌بافی مانند: تبریز، اصفهان، کاشان، خراسان، کرمان، کردستان و غرب کشور و مناطق عشایری است، که به طور دائم در تالار همکف موزه به معرض نمایش گذاشته شده است. موزه فرش ایران کتابخانه تخصصی با حدود 7000 کتاب نیز دارد؛ با موضوعات متفاوت از قبیل فرش، هنر، ادبیات و تاریخ به زبان‌های فارسی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و زبان‌هایی دیگر. بخش‌های دیگر موزه فرش به اختصار اینها هستند:
موزه‌داری؛ که در رأس فعالیت‌های کارشناسان آن، مستندسازی آثار و تهیه شناسنامه، کاتالوگ، بروشور، برنامه‌ریزی نمایشگاه‌ها و همچنین راهنمایی مراجعان است.
کارگاه مرمت؛ که متخصصان آن در حفظ و نگهداری آثار آسیب‌دیده و همچنین پیشگیری از هرگونه صدمه احتمالی، در آن فعالیت می‌کنند.
بخش مخزن؛ که دربرگیرنده گنجینه نفیس از فرش‌های نادری است که در استوانه‌های فولادی و با مناسب‌ترین شیوه نگهداری و محافظت می‌شوند. این استوانه‌ها، آثار را از حریق، رطوبت و همچنین آفات احتمالی مصون نگه می‌دارند. از جمله فعالیت‌های مهم در بخش مخزن، تهیه شناسنامه و اسناد مربوط به فرش‌ها و همچنین سامان‌دهی آنهاست.
و کلاسهای آموزشی؛ که در آن به منظور جوابگویی به اشتیاق مراجعان و گسترش هنر اصیل قالی‌بافی در رشته‌های طراحی، بافت قالی، گبه، گلیم و مرمت در دو سطح مقدماتی و عالی با ارائه مدرک پایان دوره، کلاسهای آموزشی با استادان مجرب برگزار می‌گردد.
فرش‌های پولونز و خریداری آنها از راکفلر
دسته‌ای از فرش‌های بسیار معروف و ارزشمند موزه فرش ایران، از «فرش‌های پولونز» هستند. شش قالیچه و یک قالی 73متری از این شمار، در خزانه و نمایشگاه موزه فرش وجود دارد که گفته می‌شود در سال 1356 از جان دیویس راکفلر سرمایه‌دار بزرگ آمریکایی خریداری شده است. تعیین درستی یا نادرستی این ادعا نیاز به بررسی بیشتر دارد، اما برای آشنایی با فرش‌های پولونز و ماجرای آنها، در ادامه مطلب کوتاهی را بخوانید که یکی از صاحبنظران از منابع کتابخانه‌ای گردآوری و تنظیم کرده، از سر لطف در اختیار بنده ـ آرش امجدی ـ قرار داده است. مطلب جناب آقای «ابوالفضل وکیلی»، که از خرداد 1358 کارمند و کارشناس بخش موزه‌داری، و از مهرماه 1372 تا بهمن 1378 مدیر موزه فرش ایران بوده است:
ماجرای فرش‌های پولونز.
گردآوری: ابوالفضل وکیلی؛ مدیر اسبق موزه فرش ایران
«تا کنون حدود 300 تخته از فرش‌های کم‌نظیر ـ که میان کارشناسان به فرش‌های لهستانی یا فرش‌های پولونز شهرت دارد ـ در جهان شناخته شده‌اند که 7 تخته از اینها در موزه فرش ایران نگهداری می‌شود و بقیه در دست مجموعه‌داران و در موزه‌های بزرگ اروپا مانند «موزه ملی برلین» است. برای تارها و پودهای این فرش‌ها از الیاف گلابتون و برای پرزها (گره‌ها) از ابریشم استفاده شده است.
فرش‌های پولونز به سفارش یک شاهزاده لهستانی در دوره صفویان در اصفهان و کاشان بافته شده‌اند. «ریچارد اتینگهاوزن» در کتاب «اوج‌های درخشان هنر ایران» آورده است: «به استناد مدارک موجود در «کاخ سلطنتی باواریا»، «فرش شکارگاه» (فرش دیگری از دوره صفویه) و 2 تخته فرش دیگر منقّش به نشان خاندان سلطنتی لهستان (یا با نشان خاندان سلطنتی لهستان) بخشی از جهیزیه ازدواج «آناکاترین کنستانزا» شاهدخت لهستانی با «فیلیپ ویلهلم» از کنت‌های «کاخ‌نشین باواریا» بوده است. درواقع، این فرش‌ها را به سفارش یک بازرگان ارمنی به نام «موراتوویچ» برای «زیگیسموند سوم» [شاه لهستان و دوک بزرگ لیتوانی (1632 ـ 1566)] به سال‌های 1010 و 1011 هجری قمری در کاشان بافته بودند. این گروه از فرش‌ها محتملاً بافت اصفهان بوده‌اند».
در سال 1878 میلادی که عنوان پولونز به این فرش‌ها اطلاق گردید، تعدای از آنها در نمایشگاه بین‌المللی پاریس در «قصر تروکادرو» به نمایش گذاشته شده بود. تا سال 1878 همه دست‌اندرکاران فکر می‌کردند که این فرش‌ها از تولیدات «کارگاه موزارسکی» در لهستان است. موزارسکی یک لهستانی بود که سال‌های طولانی در هند و ایران زندگی کرده بود و در بازگشت به لهستان در سال 1757 میلادی، کارگاهی در «اسلوک» برپا کرده بود. کارگاه او، به خاطر بافته‌های زیبای زربفت ابریشمیِ متأثر از طرح‌های ایرانی، شهرت داشت. از دلایل پولونز یا لهستانی خواندن این نوع فرش‌ها، این بود که نمونه ارائه‌شده در نمایشگاه پاریس، به مجموعه «پرنس زارتروسکی» از بازماندگان خانواده سلطنتی لهستان تعلق داشت. بعلاوه، تعدادی از این فرش‌ها دارای نشان لهستانی هم بودند.
پس از به نمایش درآوردن این فرش‌ها در پاریس، اولین بار «ریگل» ـ یکی از کارشناسان فرش ـ لهستانی بودن آنها را زیر سؤال برد و با بررسی سبک آنها، به این نتیجه رسید که این فرش‌ها قبل از سده هفدهم میلادی بافته شده‌اند. پس از او، شخصی به نام «بوده» و شخص دیگر به نام «مارتین»، با دلایل کافی از نظر تاریخی و تکنیک بافت اثبات کردند که این سبک فرش‌ها در سده هفدهم میلادی در ایران بافته شده‌اند. در سال 1911 میلادی هم شخصی به نام «کریکورسکی» نیز با ارائه مقاله‌ای عنوان کرد که این فرش‌ها توسط بافندگان ایرانی که در سده هفدهم به لهستان آورده شده بودند، بافته شده است. او عقیده داشت این بافندگان طرح‌ها و ترکیب رنگ‌های قالی سنتی ایران را بنا به سلیقه اروپاییان در لهستان تغییر داده‌اند و برای اثبات نظریه خود به این موضوع تکیه می‌کرد که این فرش‌ها بجز لهستان در هیچیک از کشورهای آسیایی دیده نشده. دلیل دیگر او این بود که تجار ایرانی هرگز آنها را به چشم بافته‌های ایرانی نگاه نمی‌کنند!
اینجا باید گفت برخلاف نظر کریکورسکی، این فرش‌ها علاوه بر لهستان، در کشورهایی نظیر ایتالیا، آلمان، فرانسه، دانمارک، ترکیه، و بنا به نوشته پروفسور پوپ [آرتور اپهام پوپ]، یکی از این قالیچه‌ها از دهه 30 سده 21 میلادی در مقبره «شاه عباس دوم» در قم نگهداری می‌شود. بااینکه حدود 100 سال است که بیشتر کارشناسان کمترین تردیدی در ایرانی بودن آنها ندارند، بااینحال برای تمایز آنها از سایر سبک‌ها، این گروه از فرش‌ها هنوز به فرش‌های لهستانی شهرت دارند». پایان مطلب جناب آقای ابوالفضل وکیلی.
هدف از تشکیل موزه‌ی فرش ایران، پژوهشی در پیشینه و کیفیت تاریخی هنر و صنعت فرش ایرانی بوده است.
موزه فرش ایران، در تهران، خیابان کارگر شمالی، تقاطع خیابان دکتر فاطمی قرار دارد.
بازنویسی، تنظیم و اجرا: آرش امجدی
تهیه‌کننده: انسیه سمیع‌پور
مشخصات موسیقی متن این پادکست:
آلبوم: از آب‌ها به بعد،
ساخته: سیاوش کامکار،
قطعه: لب آب
انتهای پیام/
برچسب ها
