عمارت مسعودیه تهران، کاخ پرماجرای قاجاری!
آرش امجدی
به گزارش خبرنگار پایگاه اخبار ساخته‌ها؛ امروز سه‌شنبه بیست و هفتم دی‌ماه 1401 خورشیدی، 303اُمین روز سال جاری، برابر است با بیست و چهارم جمادی‌الثانی 1444 هجری قمری و هفدهم ژانویه 2023 میلادی.
24 سال پیش در چنین روزی در سال 1377، عمارت مسعودیه به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
عمارت مسعودیه از بناهای دوره قاجار است که در تهران، میدان بهارستان، حوالی ایستگاه متروی ملت قرار دارد. عمارت مسعودیه در ۲۷ دی‌ماه ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۱۹۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
داستان عمارت مسعودیه از اینجا آغاز می‌شود:
مسعودمیرزا ظل السلطان فرزند 21ساله ناصرالدین شاه قاجار، در سال 1249 بخش اندرونی باغ نظامیه به وسعت 3 هکتار را به قیمت 23 هزار تومان از نظام‌الملک می‌خرد. این باغ در این زمان، یعنی یک سال پس از کلنگ‌زدن گسترش پایتخت به دست ناصرالدین شاه، داخل محدوده شهر قرار می‌گرفته است. اکنون از باغ نظامیه هیچ اثری نیست، جز یک نام که آن هم بر کوچه‌ای در ضلع جنوبی میدان بهارستان نهاده‌اند.
8 سال پس از خرید باغ نظامیه، کار ساخت مجموعه عمارت‌های مسکونی مسعودیه به پیشکاری رضاقلی خان سراج‌الملک پایان می‌یابد. معمار مجموعه، استاد شعبان معمارباشی است. مسعودیه دو در اصلی دارد که هردو با فاصله کمی از یکدیگر رو به خیابان اکباتان باز می‌شوند. در جبهه جنوب شرقی، حیاط اندرونی واقع شده که از آن نیز اثری باقی نمانده است. اما باغ بیرونی و عمارت دیوانخانه هنوز برجای است. باغ مسعودیه چهار محور شمالی ـ جنوبی و یک محور شرقی ـ غربی داشته است. مسعودیه رویهمرفته چند بخش اصلی داشته که به وسیله حیاط به هم وصل می‌شده‌اند. نام این بخش‌ها از این قرار است: سردر پیاده‌رو، سردر کالسکه‌رو، دیوانخانه، سفره‌خانه، حیاط حکیمیه و خدمه، حیاط و عمارت مشیریه، عمارت حیاط‌خلوت، باغ دیوانخانه، عمارت دیوانخانه، و بنای یک‌طبقه. هریک از این بخش‌ها نیز خود دارای قسمت‌های دیگری بوده‌اند؛ مثلاً اتاق زرد مسعودیه تالاری است که در منتهی الیه شرقی عمارت دیوانخانه قرار داشته است.
به فاصله کمتر از یک سال پس از درگذشت مسعودمیرزا ظل السلطان در تیرماه 1297، عروسش همدم السلطنه که گویا از فروش مسعودیه به صورت یکجا ناامید شده بود، شروع به تفکیک آن و فروش قطعات به صورت جداگانه کرد. نخستین مشتری‌ای که از او خبر داریم، سردر پیاده و حیاط‌خلوت متصل به آن را همراه با زیرزمین عمارت مشیریه، 103 سال پیش، در دومین روز از فروردین 1298 به قیمت 3400 تومان (معادل یازده کیلوگرم طلا) از خانم خرید. مقرنس‌های گچی سردر پیاده از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌روند. یک سال پس از فروش سردر پیاده، مشتری بعدی، احمد خان آذری که مدتی کفیل حکومت گیلان بود، هم باغ بیرونی و عمارت دیوانخانه را، و هم سه حیاط مشیریه و حکیمیه و خدمه را، به مدت پنج سال اجاره کرد تا چند روز بعد که به دلایلی او را زندانی می‌کنند، به عنوان وثیقه در گرو دولت گذاشته شود و همین، موجب ماندگاری بخش اعظم عمارتی شود که اکنون مسعودیه نام دارد. مثلاً عمارت اندرونی که در گرو دولت نبود، به مرور قطعه قطعه شد؛ طوری که تا دهه 1320 چیزی از آن نماند. مدت اجاره پنج‌ساله هم که سرآمد، رضا خان سردار سپه رئیس‌الوزرا، باغ بیرونی و حیاط‌های خدمه را به قیمت 39 هزار تومان از همدم‌السلطنه یادشده خرید. گفتنی است سردار سپه این مجموعه را با بودجه نظام خرید و به وزارت معارف انتقال داد. بدین مناسبت هم وحید دستجردی شعری سرود و در ماده تاریخش، سال انتقال وزارتخانه معارف ـ 1343 هجری ـ را در آن گنجاند که می‌شود 1303 خورشیدی. کتیبه آن را هم با خط نستعلیق درشت به استاد ابوالقاسم کاشی‌پز سفارش دادند. در طول هفت دهه که وزرای مستقر در مسعودیه با عناوین مختلفی چون: «معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه»، «فرهنگ» و «آموزش و پرورش» بر کرسی وزارت تکیه زدند، عمدتاً محل کار آن‌ها، شاه‌نشین عمارت حکیمیه بود که از یک سو بر حیاط مشیریه و از سوی دیگر بر حیاط حکیمیه مشرف است. از این رو این اتاق به «اتاق وزرا» هم معروف است.
مسعودیه در طول زمان منشأ خدمات فرهنگی فراوانی گردید. زمانی دانشکده طب و حقوق دانشگاه تهران در حیاط کارگزاران یا خدمه، و مدتی هم جلسات انجمن آثار ملی و انجمن ادبی ایران در تالار آیینه، برقرار بود. حتی سنگ بنای موزه ملی ایران در اسفند 1295 در اتاقی از اتاق‌های وزارتخانه معارف که در مسعودیه بود، گذاشته شد. آثار اولیه موزه را هم در آغاز کار در این مکان نگاهداری می‌کردند. طراحی ساختمان موزه توسط آندره گدار فرانسوی نیز در عمارت مسعودیه به انجام رسید. به این ترتیب، اداره عتیقات هم به مسعودیه نقل مکان کرد تا بعدها به مرکز باستان‌شناسی ایران تبدیل شود و سازمان میراث فرهنگی کشور از دل آن بیرون آید. اتاق اصلی کتابخانه ملی هم در آغاز، از عمارت دیوانخانه مسعودیه سربرآورد.
عمارت مسعودیه تا 10 اسفند 1376 در اختیار وزارت آموزش و پرورش قرار داشت؛ هرچند یک دهه‌ای می‌شد که دیگر مقر وزیر آنجا نبود. در این تاریخ مصوبه‌ای در هیأت دولت تصویب شد که به موجب آن مالکیت این مجموعه به سازمان میراث فرهنگی منتقل شد. از این زمان به بعد، برگ سوم سرگذشت مسعودیه رقم خورد تا از ابتدای سال 1377، یکی از خبره‌ترین و دلسوزترین کارشناسان، عملیات مرمت را در آن آغاز کند. استاد دکتر باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، دانش‌آموخته معماری در ایتالیا.
در 27 دی ماه 1377 مسعودیه با شماره ثبت 2190 در فهرست آثار ملی ثبت گردید. حدود 7 سال دفتر کار و کلاس درس دکتر شیرازی در عمارت یک‌طبقه بود. این اتاق قلب تپنده مرمت و احیای مسعودیه به شمار می‌رفت. در دوران حضور دکتر شیرازی، بخش‌های زیادی از تغییرات آموزش و پرورش به حالت سابق بازگشت. از سال 1390 سازمان میراث فرهنگی وقت براساس طرح احیای ابنیه تاریخی توسط بخش خصوصی تصمیم گرفت تا مجموعه مسعودیه را به امانت واگذار کند. بدین ترتیب مسئولیت مرمت و احیای آن از این سال، برعهده «شرکت سرمایه‌گذاری ساختمانی عظام» قرار گرفت. این شرکت با استخدام کارشناسان باتجربه و برجسته حوزه میراث فرهنگی، نشان داده که قدر این گوهر گران‌بها را می‌داند و بنا دارد تا آن را با اصول حرفه‌ای مرمت کرده و به‌واسطه احیای آن، در برپایی یکی از قطب‌های ممتاز گردشگری پایتخت ـ میدان بهارستان ـ همراه باشد.
محقق: بهنام ابوترابیان
بازنویسی، تنظیم و اجرا: آرش امجدی
تهیه‌کننده: انسیه سمیع‌پور
انتهای پیام/
