مسجد جامع عتیق دماوند
نوشین طاهران پور
به گزارش پایگاه خبری اخبار ساخته ها؛ با توجه به اسناد تاریخی به نظر می‌رسد که مسجد جامع دماوند در دوره حکومت سلجوقیان ساخته شده؛ اما با توجه به اين موضوع كه در منطقه دماوند بارها زلزله رخ داده و بنای مسجد جامع آسيب ديده و تعمير و مرمت شده است؛ احتمال می‌رود که مسجد پايه و اساس قديمی‌تری داشته باشد.
با توجه به اسناد تاریخی به نظر می‌رسد که مسجد جامع دماوند در دوره حکومت سلجوقیان ساخته شده؛ اما با توجه به اين موضوع كه در منطقه دماوند بارها زلزله رخ داده و بنای مسجد جامع آسيب ديده و تعمير و مرمت شده است؛ احتمال می‌رود که مسجد پايه و اساس قديمی‌تری داشته باشد.
احتمالا بنای نخستین مسجد، آتشکده‌ای کهن بوده و بعدها به مسجد تغییر یافته است؛ چراکه در بسیاری از سرزمین‌هایی که اسلام وارد شد، تغییر مکان‌های مذهبی رخ داد و آن‌ها به مسجد تبدیل شدند. علت این باور را می‌توان جهت قبله دانست که غیرمعمول است و شاید به سبب ساخت مسجد روی پایه‌های بنایی دیگر، دیوار جنوبی آن نامنظم ساخته شده است تا محراب به سوی قبله باشد. تک بيت شعری وجود دارد كه نام شاعر آن معلوم نيست؛ اما اهميت و اعتبار مسجد جامع را نشان می‌دهد: مسجدی كه عرش پيوند است مسجد جامع دماوند است
در زمان حکومت فتحعلی شاه در سال ۱۸۱۸ میلادی، «جیمز موریه» نخستین طرح را از مسجد جامع دماوند کشید. وی طرحی از روستا از سمت شمال ترسیم کرد؛ به‌گونه‌ای که مناره مسجد نمایان بود. «ژاک دمرگان» دومین فردی محسوب می‌شود که تصویری از مسجد جامع دماوند از جهت جنوب به ثبت رسانده است. او در اوایل دهه ۲۰ هجری شمسی هنگام عبور از شهر دماوند این تصویر را ثبت و بدون بیان مطلبی در مورد مسجد، آن را در کتاب خود منتشر کرد. «مایرون بی اسمیت» در سال ۱۹۳۵ میلادی پس از بازدید از مسجد جامع دماوند و بررسی آن، نقشه‌ای حرفه‌ای از آن را به تصویر کشید. متاسفانه معماران هنگام بازسازی مسجد طبق نقشه مایرون اسمیت پیش نرفتند و با بی‌دقتی برخی از بخش‌های مسجد را جابه‌جا ساختند؛ به‌عنوان مثال ایوانی به‌جای اتاق‌ها احداث کردند.
مسجد جامع بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر به‌صورت ساختمانی مستقل به شكل متوازیالاضلاع و در جهت شمالی-جنوبی ساخته شد. ديوار جبهه شرقی به‌صورت مورب به داخل كشيده شده بود. پايه بنا با قلوه‌سنگ و ملاط گل ساخته شد و سپس روی پايه سنگی، ديواری با آجرهای خشتی به وجود آمد؛ آنگاه روی ديوار را با كاهگل پوشاندند. سقف تيرپوش مسجد به‌شکل مسطح و از جنس گياه خاردار يا گون همراه با خاک رس بود و مهار آن به‌وسيله طاق‌های قوسی‌‌شكل و ستون‌ها صورت می‌گرفت. مسجد سه ورودی داشت که ورودی مردانه در جبهه شمالی و ورودی زنانه در جبهه جنوبی واقع شده بود و ورودی كوچکی در جبهه شمال شرقی وجود داشت. طرح مسجد جامع دماوند به‌شکل شبستانی با يک متوازیالاضلاع نامنظم بود که اين بی‌نظمی در مساجد اوليه از اين نوع، رواج داشت.
مسجد جامع عتیق دماوند از صحن و تالار شمالی صحن، شبستان زمستانی، شبستان مسجد، اتاق‌های غربی و شرقی صحن، ستون‌ها، محراب اصلی، چندین محراب و کتیبه‌های متعدد تشکیل می‌شود.
چهار ستون مرتفع در شبستان شمالی وجود دارد که در قسمت سقف به‌یکدیگر می‌رسند و گنبد مسجد را ایجاد کرده‌اند. قسمت جنوبی شبستان نیز دارای ایوان بزرگی است که تمامی سطوح آن با کاشی هفت رنگ و نقوش گل پوشانده شده است و محراب مسجد در مرکز آن قرار دارد.
در جهت شرقی و غربی دو شبستان، فضاهایی وجود دارد که ارتباط دو شبستان را فراهم می‌کنند و بخش شرقی شامل فضای وسیع‌تری است که در حال حاضر به‌عنوان محل استقرار خانم‌ها استفاده می‌شود.
قطعا مناره مسجد که از بخش‌های اصلی و تاریخی مسجد اولیه دماوند به حساب می‌آید، در دوره حکومت سلجوقیان ساخته شد و همچنان می‌توان آن را در ضلع شمال شرقی مسجد کنونی مشاهده کرد. مناره کاملا مستقل از دیوار مسجد در بخش شمال شرقی قرار دارد و با استفاده از آجر پخته، آهک و ملاط گچ ساخته شده است. البته يک ضلع مناره متصل به ديوار مسجد است كه به‌صورت نيمه‌مستقل ديده می‌شود و تزیينات و كتيبه‌ای ندارد. پی مناره از سنگ‌های تراشيده‌شده به‌صورت مربع ساخته شده است. معمار و طراح مناره، دو راه ورودی برای آن در نظر گرفته بود که یکی از بخش شمال غربی و از صحن مسجد عبور می‌کند و دیگری ورودی کوچکی در بخش شمال شرقی مناره است. پله‌های مارپیچی داخل مناره در جهت خلاف عقربه‌های ساعت و از جنس آجر هستند. سقف اين پله‌ها شکل گنبدی دارد و نورگيری با پنجره مشبک تعبيه شده است كه روشنايی پله‌ها را تامين می‌كند. به‌خاطر ارتفاع، عرض‌كم، شيب پله‌ها و سقف گنبدی، صعود به مناره کار آسانی نیست.
در زمان بازسازی مسجد، بخش بالای مناره مرمت و کتیبه‌ای در این قسمت افزوده شد که نمایانگر مناره‌ای متعلق به دوره سلجوقیان با کتیبه‌ای جدید و منقوش به خط کوفی سفید است که زمینه‌ای از کاشی‌های آبی رنگ آن را تزیین کرده‌اند. این کتیبه مزین به آیه ۵۶ سوره احزاب است.
اعتمادالسلطنه در مورد این مناره چنین نوشته است:
مناری که در ضلع شمال شرقی است، یک ربع به قرینه خراب شده و سه ربع باقی‌مانده تقریبا ۱۴ تا ۱۵ ذرع ارتفاع دارد.
محراب اصلی در جنوب غربی شبستان در منتهاالیه دیوار مسجد قرار دارد. سایر محراب‌ها را به تقلید از این محراب ساخته‌‌اند که ظاهرا در زمان فتحعلی شاه قاجار مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته و تغییراتی در آن به وجود آمده است.
محراب مسجد دماوند به محراب مدرسه حیدریه قزوین و محراب مسجد گلپایگان شباهت دارد. بدین ترتیب تمامی شواهد و آثار حاکی از این است که مسجد جامع دماوند، متعلق به دوره سلجوقی است.
اطلاعات کاملی از تمام کتیبه‌های قبلی مسجد در دسترس نیست و برخی از آن‌ها شامل سنگ‌نبشته ستون سمت راست بالای محراب اصلی، کتیبه ستون شبستان سمت جنوب غربی در دیوار مسجد، کتیبه محراب ستون شبستان سمت جنوب غربی در طول دیوار، کتیبه ستون مدور شبستان نزدیک محراب اصلی، کتیبه ستون مدور جنوب غربی شبستان مسجد فعلی، کتیبه روی کاشی‌های دوره صفویه، کتیبه سنگی دوره صفویه، کتیبه سنگی دوره قاجاریه، کتیبه‌های در ورودی شمالی و جنوبی، کتیبه‌های در ورودی جنوبی می‌شود. البته امروزه تنها برخی از آن‌ها بر جای مانده است. کتیبه ستون‌های مدور شبستان نزدیک به محراب اصلی، یکی از کتیبه‌هایی محسوب می‌شود که در مسجد جامع کنونی و درست در همان مکان اولیه خود قرار دارد. کتیبه ستون مدور جنوب غربی شبستان امروزی نیز در بالای یکی از پایه‌ی طاق قوس‌های شبستان تعبیه شده است.
تزیینات مسجد نخستین نیز زیبا و در عین سادگی و شکوه با استفاده از گچ و آجر انجام شده بود. می‌توان آثاری از این تزیینات را در بدنه و پایه ستون‌ها، زیر زطاق قوس‌ها و همچنین در قسمت بالایی طاق‌ها مشاهده کرد. تزیینات گچی همچون مهره‌های ضربدری گچی و ستاره‌ای که از دوران دو مربع ایجاد شده‌اند، در ستون بخش ورودی از صحن به شبستان به کار برده شده است. نام مبارک امام علی (ع) به‌صورت چلیپا و نیز مهر گچی مربعی‌شکل، از دیگر تزیینات مسجد به حساب می‌آید.
آنچه که در بسیاری از متون تاریخی بیان شده، مسجد در ارتفاعی نزدیک به دو هزار متری از سطح دریا روی مسجدی قدیمی‌تر ساخته شده است. متاسفانه مسجد جامع دماوند به‌دلیل تعمیرات و بازسازی‌هایی که در طی قرون و سال‌های مختلف به خود دید و نیز به‌دلیل تخریب، بازسازی، تغییرات و تصرفاتی که در دهه ۳۰ هجری شمسی بر آن وارد شد، ارزش تاریخی‌اش را تا حد زیادی از دست داد. امروزه از بقایای مسجد کهن دماوند فقط مناره‌ای دایره‌ای و آجری و نیز یکی از ستون‌های داخل شبستان و در شرقی آن باقی مانده است. در نتیجه سایر بخش‌های مسجد امروزی از نظر تاریخی ارزشی ندارد و در سال‌های اخیر به آن اضافه شده است.
از جمله تعمیرات مسجد می‌توان به دوره حکومت «خواجه یاقوت» در سال ۷۸۸ هجری شمسی اشاره کرد که نخستین تعمیر مسجد به حساب می‌آمد. در زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی نیز مسجد جامع عتیق پنج مرتبه مورد تعمیر و بازسازی قرار می‌گیرد. سپس در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۱۰ هجری شمسی مسجد بازسازی می‌شود.
در زمان حکومت ناصرالدین شاه نیز تعمیراتی در مسجد انجام شد تا سرانجام در دوره حکومت پهلوی، این مسجد قدیمی و میراث ارزشمند ملی سه بار دیگر مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. آخرین تعمیر در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی توسط معماران لرزاده و نصرالله کیاماری در مسجد اتفاق افتاد؛ به‌گونه‌ای که مسجد عتیق تخریب و مسجد جدیدی روی پایه‌های مسجد قبلی احداث شد و به این ترتیب، مسجد جامع دماوند از شکل و صورت قدیمی و اولیه خود بیرون آمد.
این بنای ارزشمند با شماره ۲۳۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و در حال حاضر برای اقامه نماز استفاده می‌شود و امکان بازدید از آن وجود دارد.
انتهای پیام/
