تکیه معاون الملک کرمانشاه
نوشین طاهران پور
اخبار ساخته ها؛ در سال ۱۳۲۰ هجری قمری یعنی سال ۱۲۸۱ هجری شمسی، «حسین خان معین الرعایا» (پدربزرگ رحیم معینی کرمانشاهی، شاعر معاصر) بخش حسینیه تکیه معاون الملک را به منظور برگزاری آیین تعزیه و سوگواری شهادت امام حسین (ع) و گرامی داشت واقعه کربلا در شهر کرمانشاه بنا کرد و در سال ۱۲۸۲ به بهره برداری رسید.
گروهی از مشروطه خواهان در سال ۱۲۸۸ شمسی این بنای نفیس را که همچون گوهری در غرب ایران می درخشید، به توپ بستند و آن را ویران کرده و به آتش کشیدند. بعد از این حوادث و همچنین به دنبال ترور حسین خان معین‌الرعایا، بازسازی تکیه مدت‌ها به تعویق افتاد. بالاخره در سال ۱۳۲۰ شمسی، میرزا حسن خان معاون الملک حسینیه را از برادرانش خریداری و شروع به مرمت آن کرد.
حسن خان در سال ۱۳۲۶ شمسی ساختمان مجاور حسینیه را خرید و بخش های زینبیه و عباسیه را بنا کرد تا فضای تکیه، جوابگوی عزاداران باشد. معاون الملک در همان سال تکیه را وقف برگزاری مراسم مذهبی و سوگواری امامان معصوم کرد. او ۲۰ نسخه از وقف نامه را برای علمای نجف، قم و کرمانشاه و همچنین خاندان معینی فرستاد. معاون‌الملک در سال ۱۳۲۷ شمسی از دنیا رفت و وی را در بخش زینبیه تکیه معاون‌الملک به خاک سپردند.
در اواخر عمر حسن‌خان، به‌واسطه تغییر حکومت قاجار به پهلوی و همین طور وضعیت دشوار اقتصادی، دوران ویرانی بنا آغاز شد. به این ترتیب سید محمد ميبدی و آقا شیخ محمدهادی جلیلی پیشنهاد کردند برای جلوگیری از تخریب بنا، بخش عباسیه به مدرسه علوم اسلامی تبدیل شود تا عواید آن را صرف تعمیر بنا کنند. از آن زمان به بعد، عباسیه به مدت ۳۰ سال به صورت مدرسه باقی ماند.
در سال ۱۳۵۲ تکیه معاون الملک به اداره فرهنگ و هنر آن زمان تحویل داده شد و به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.
عمارت تکیه معاون الملک ۶ متر از سطح زمین پایین تر است و بعد از ورود از درب اصلی که در خیابان حداد عادل قرار دارد، باید ۱۷ پله را طی کنید تا وارد صحن ورودی مجموعه شوید. اکنون می توانید وارد مجموعه اصلی شوید که از سه بخش تشکیل شده و به ترتیب شامل حسینیه، زینبیه در مرکز مجموعه و در بخش انتهایی، عباسیه است.
تکیه معاون الملک بخش زیادی از شهرتش را مدیون کاشی کاری منحصربه فرد و استثنائی است که صاحب نظران آن را کم نظیر و در مواردی بی نظیر خوانده اند. کاشی های زیبای این مجموعه، جلوه ای بی مانند از پیوند معماری و کاشی کاری است. غنای تصویری در کاشی های به کار رفته، تنوع رنگ های آن ها و تنوع در نوع ساخت و ابعاد کاشی ها، تکیه معاون الملک را به یکی از نفیس ترین و تماشایی ترین بناهای به یادگار مانده از دوران قاجار تبدیل کرده است.
به باور عده ای، در ساخت این کاشی های کم نظیر، از رنگ های صد درصد طبیعی استفاده شده است و تک تک این کاشی ها بیانگر ارزش هنری تکیه معاون الملک هستند؛ اما باید گفت معماری زیبا و قابل تحسین بنا را نمی توان نادیده گرفت. این بنا قطعه های گمشده هویت ایرانی را در غالب تصاویر و نگاره هایی به هم گره می زند و سپس به نسل های حال و آینده می شناساند.
بانی این مکان یعنی مرحوم «حسن خان معینی» در آن زمان با هزینه شخصی خود، هنرمندان سرآمد و بنامی را گرد هم آورد تا به این شیوه هنر ایرانی اسلامی را ماندگار کنند؛ هنرمندانی چون استاد محمد بنا، حاج حسن کاشی پز تهرانی، سید ابوالقاسم مانی، حسن تهرانی و حسین خطاط.
از نظر موضوعی می توان گفت بیشترین حجم این نگاره ها را واقعه عاشورا و حوادث مربوط به آن، روایت های مذهبی، قصص قرآنی و داستان های ملی و حماسی ایرانی تشکیل داده است. کاشی های تکیه بر اساس تکنیک و اجرا به دو گروه کاشی های برجسته و کاشی های هفت رنگ تقسیم می شوند. علاوه بر کاشی های نصب شده بر دیوارها، کاشی هایی داخل انبارهای تکیه نگهداری می شود که اشعار محتشم کاشانی با خط سفید بر زمینه آبی روی آن‌ها نگاشته شده و مکمل کاشی های حسینیه است. اکنون تنها جای خالی این کاشی ها به‌چشم می خورد.
تکیه معاون الملک بعد از صحن ورودی، از سه بخش حسینیه، زینبیه و عباسیه تشکیل شده است.
بعد از پایین رفتن از پله‌های مجموعه، فضای ورودی پیش روی شما خواهد بود. در سمت راست پله ها، سقاخانه را خواهید دید که شکلی پنج ضلعی دارد. این سقاخانه با کاشی های زیبایی تزیین شده است که آب طلبیدن حضرت سکینه (س) از عموی بزرگوار خود حضرت عباس (ع) را به تصویر می کشد.
بعد از سقاخانه، زیردالانی قرار دارد که تا سال ۱۳۷۲ راه ورودی کوچه ایلخانی به سایر کوچه‌ها بوده است و اکنون به‌عنوان مکانی برای پخت نذورات و توزیع آن کاربرد دارد. در کنار زیردالان، حمام حسن خان قرار گرفته است.
حسینیه در واقع صحن کوچکی است که دورتا دور آن را حجره های دو طبقه و طاق نماهای متعدد احاطه کرده و سراسر دیوارهای آن آراسته به کاشی کاری زیبا و منحصربه فرد است. بخش حسینیه محل عزاداری آقایان محسوب می شد.
در ابتدا تابلویی از مجلس وعظ اشرف الواعظین نگاه شما را به خود جلب می کند. اشرف الواعظین، روحانی و دوست معاون الملک بوده كه در ایام سوگواری حضرت سيدالشهدا (ع) به ذکر مصیبت می‌پرداخته است. این تابلو در ضلع جنوبی حسینیه قرار دارد و واعظ را در حال وعظ بر منبر نشان می‌دهد. در مقابل واعظ، دسته های سینه زن، قمه زن و زنان سوگوار دیده می شوند. در پایین این بخش، زیارت نامه وارث به چشم می خورد.
راهروی کوچکی حیاط حسینیه را به زینبیه متصل می کند. بخش زینبیه تنها فضای گنبد دار (مسقف) تکیه معاون‌الملک است. در گذشته و هنگام برگزاری مراسم سوگواری، بانوان از دری که به کوچه معاون‌الملک باز می‌شد، بدون برخورد با آقایان، وارد طبقه بالای زینبیه می شدند. این در اکنون مسدود شده است.
بیشترین تابلوهای مربوط به وقایع عاشورا را می توانید در بخش زینبیه تکیه مشاهده کنید که از ضلع شمال شرقی تا جنوب شرقی به ترتیب قرار گرفته اند. این تابلوها شامل صحنه های جنگ امام حسین (ع) و یزیدیان در صحرای کربلا در ظهر عاشورا، بیرون آوردن اهل بیت از خرابه، رزم حضرت قاسم (ع)، رزم حضرت علی اکبر (ع)، آمدن زعفر (جعفر) جنی به یاری حضرت سيدالشهدا (ع)، آوردن اهل بیت به مدینه طیبه، اهل بیت در بارگاه یزید، جنگ حضرت عباس و امام حسین (ع) با کفار، قصاص مختار، آمدن سلیمان خزایی و دفن شهدای کربلا است.
در قسمت بالای تابلوهای مذکور ترکیب بندهایی از محتشم کاشانی قرار دارد که روی کاشی های مربعی به طول ضلع ۳۵ و زمینه سفید نوشته شده اند.
رسم بندهای زیر گنبد زینبیه با کاشی هایی که گل و بوته بر آن‌ها نقش بسته است تزیین شده‌اند. کاشی هایی مربعی به طول ضلع ۲۰ با زمینه سفید در بخش بالایی رسم بندها قرار دارند که اشعار محتشم کاشانی را در بر دارند. ساقه گنبد و فاصله میان پنجره ها را تابلوهایی از قصص قرآنی و احادیث مزین کرده است.
ازاره ها با دو نوع کاشی تزیین شده‌اند (ازاره آن قسمت از دیوار اتاق یا ایوان است که از کف طاقچه تا روی زمین باشد). نوع اول کاشی‌های بلند با تصاویر گل و بوته است که در برخی از آن‌ها تصویر رنگی پادشاهان دیده می شود. نوع دوم کاشی هایی مربعی است که زمینه سبز رنگ دارد و تصاویر گوناگون از پادشاهان، داستان های ادبی و حماسی و قصص قرآنی روی آن ها نقش بسته است. قبر حسن خان معاون الملک ،بانی این بنا نیز در زینبیه قرار گرفته است.
بعد از عبور از یک راهرو می توانید از بخش زینبیه به حیاط بزرگ و زیبای عباسیه برسید. بنای اصلی عباسیه در ضلع جنوبی آن قرار دارد. ستون های قطور این بخش با تركيبی از آجر و كاشی لاجوردی اجرا شده‌اند که شکوه و جلوه خاصی به حیاط عباسیه داده است.
نمای این ضلع، کاشی‌هایی با تصاویر پادشاهان است که در زمینه آبی ترسیم شده‌اند. ورودی عباسیه به کوچه ایلخانی در سمت شرق ضلع جنوبی قرار دارد.
موزه پوشاک و زیورآلات استان کرمانشاه و موزه مردم شناسی کرمانشاه نیز در ضلع جنوبی عباسیه واقع شده است. در ضلع غربی، اتاق های زینبیه (مشرف به حیاط عباسیه) قرار دارد که گفته می شود این اتاق ها محل سکونت حسن خان بوده است.
ضلع شمالی بنا فاقد ساختمان است و با کاشی های لاجوردی زیبا تزیین شده است. کاشی های کاربنی رنگ موجود در تصویر، نشانگر وقایع تاریخی ایران است. حواشی دورتادور کاشی، عمارت های مختلفی از جای جای ایران را به تصویر می کشد. معمار بنا در این کاشی کاری بی نظیر، تاریخ ایران را برای نسل‌های حال و آینده منسجم کرده است.
بر ستون های این بخش، تصویر رجال و شخصیت های بزرگ ایران نقش بسته است. روی کاشی سوم ستون اول، جای پایی را مشاهده می کنید. باور مردم بر این است که این جای پا متعلق به امام رضا (ع) بوده؛ اما در حقیقت این کاشی شبیه سازی شده از جای پای امام رضا (ع) در قدمگاه نیشابور است. در قدیم به دلیل حرمت و اهمیت این مکان، مردمی که نزاع و اختلافاتی با یکدیگر داشته اند در کنار این سنگ با هم صلح و آشتی می کردند.
نیم‌ستون بلندی در این بخش ساخته شده که مرحوم معاون، ساعتی برای نصب بر بالای آن داده بود كه پس از مرگ وی به ایران رسید و هرگز نصب نشد. این نیم ستون، زیبایی حیاط عباسیه را دوچندان کرده است. سمت چپ نیم ستون تابلویی از دراویش را نشان می دهد.
تکیه معاون الملک یادگاری گران بهایی از دوره قاجار است که حکایت گذشته کرمانشاه را به تصویر کشیده است و به زیبایی هرچه تمام تر، پیوند میان معماری و کاشی کاری را به رخ هر بازدید کننده ای می کشد. تماشای زیبایی مسحورکننده هنر کاشی کاری در این مجموعه از نزدیک لطف دیگری دارد؛ چراکه تصاویر هرگز گویای واقعیت موجود بنا نیستند. این اثر در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۹۴۵ به‌عنوان یکی ازآثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
منبع خبر: جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان جلد (1). سلطانی
انتهای پیام/
