ارگ بم بزرگترین بنای خشتی و گلی جهان

به گزارش خبرنگار اخبار ساخته ها؛ ارگ بم از بزرگترین سازه های خشتی و گلی در جهان است که محل آن در نزدیکی شهر بم در استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار دارد.

ساخت و سازهای خشتی وگلی در نقاط مختلف دنیا و از جمله در کشور ما، ایران رواج بسیاری دارد. سازگاری مناسب، اقتصادی بودن، سهولت و سرعت در تهیه، از جمله ویژگی های مثبت این نوع مصالح محسوب می شود که به دلیل مسائل اقتصادی ، هم اکنون نیز ساخت و ساز نقاطی از کشور، از نوع خشتی و گلی می باشد. اما مساله مهمی که در ارتباط با این ساختمانها به چشم میخورد، عدم طراحی بسیاری از انها برای مقابله با بارهای لرزه ای می باشد. زلزله های اخیر نشان داده است که به طور کلی سازه های بنایی غیر مسلح در برابر بارهای لرزه ای آسیب پذیرند و نیاز به مقاوم سازی دارند.

در نماهای فضاهای محلات مسکونی در شهرهای کهن ایرانی نظیر اصفهان، بدنه ی نماهایی که فضای کوچه های واقع در محلات مسکونی را شکل می دهد، غالبا از معماری خشت و گل یا آجر ساخته شده که با اندود کاه گل پوشیده است. از مشخصات چنین نماهایی سطوح یکدست معماری خشت و گل یا آجر یا اندود کاه گل، ورودی ها با حضوری مشخص، جرزهای پیش آمده، شبکه گچی و روزن، پنجره در سطوح فوقانی، طاق نماها و ناودان ها می باشد.

منظور از ساختمان‌ های خشتی، ساختمان‌هایی هستند که دیوارهای باربر در آن‌ها از خشت و ملات ساخته‌شده است. اکثر خانه‌های خشتی گود هستند یعنی از تراز کوچه یک یا دو پله به پایین قرار گرفته‌اند. به‌دلیل داشتن سقف گنبدی شکل و ارتفاع بیشتر سقف، این خانه‌ها نسبت به خانه‌های جدید خنک‌تر می‌شوند. درصورتی‌که این ساختمان‌ها در فصل زمستان کمی سردتر از سایر ساختمان‌ها هستند.

اکثر این ساختمان‌ها برای رفع گرمای تابستان در گذشته بادگیر داشتند که سیستم خنک کننده خوبی در آن زمان محسوب می‌شد. خانه‌های خشتی همچنین فضاها و اجزاهای متفاوتی نسبت به ساختمان‌های جدید داشتند. به‌طورمثال یک راه پله داشتند که به پشت بام منتهی می‌شد یا در دیوار طاقچه‌هایی می‌ساختند که روی آن وسایلی مانند کتاب، آینه شعمدان، گلدان و اشیاء تزئینی و غیره قرار می‌گرفت. خانه‌های خشتی، نعل درگاه‌های چوبی داشتند که پس از مدتی توسط موریانه‌ها از بین می‌رفت و می‌بایست آن‌ها را دوباره بازسازی کنند.

 در گذشته ساختن خانه‌های خشتی بسیار رایج بوده است. در آن زمان مصالح جدیدی نبوده و جنس مصالح ساختمان‌ها از خشت، ملات ساروج، ملات کاه گل و غیره بوده است. این مصالح بیشتر از مواد طبیعی درست می‌شدند. به‌طورمثال ملات کاه گل که از خاک رس و آب درست می‌شده و ملاتی آب بند و عایقی مناسب بوده است. به این دلیل به این ملات کاه اضافه می کردند که پس از خشک شدن ترک نخورده و مانع نفوذ آب شود.

اکثر مواد و مصالح ساختمان‌های خشتی و قدیمی، طبیعی بوده اند. ابتدا دیوارها را از خشت می‌ساختند. ابعاد هر خشت در گذشته ۴۰در۴۰ بود و بعدا کمی تغییر کرد و خشت‌هایی با ابعاد ۲۰در۲۰ و ۲۰در۳۰ ساخته شد و مورد استفاده قرار گرفت.

استفاده از خشت در دیوار چینی باعث می‌شد که حجم و وزن دیوارها زیاد شود. از آن‌جایی که خشت یکی از مصالح سنگین وزن ساختمان‌های دوره گذشته بود و حتی باعث می‌‎شد که حجم دیوارها زیاد شود، اکثر فضاهای زمین به تصرف دیوارها در می‌آمد. گاهی اوقات قطر یک دیوار خشتی ۸۰ سانتی‌متر بود و گاهی ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر نیز می ‌رسید که اکثر فضای زمین را اشغال می‌کرد.

 سقف‌ها را به صورت طاق (گنبدی شکل) با خشت یا آجر می‌ساختند و از ملات گل برای چسباندن خشت‌ها و یا آجرها استفاده می‌کردند. هنگامی‌که پوشش سقف به اتمام می‌رسید برای عایق کردن سقف در مقابل رطوبت، روی سقف‌ها را با ملات کاهگل می پوشاندند.

بعد از اتمام سقف نوبت به پوشش داخلی دیوارها و سقف‌ها می‌رسید. در گذشته‌های خیلی دور ملات کاه گل برای پوشش داخلی هم استفاده می‌شد که بعد‌ها با وارد شدن گچ به عرصه ساختمان‌سازی، روی کاه‌گل را با گچ می‌پوشاندند.

فضاهای یک خانه خشتی که بیشتر در یزد و کرمان وجود دارند  شامل سکو، سر در ورودی، در ورودی، هشتی، دالان، ایوان‌ها، حیاط و اتاق‌های اطراف آن، حوض، آشپزخانه و سرویس ها می باشد. با گذشت زمان ساختمان‌های خشتی‌ ساخته شدند که برخی از آن‌ها هنوز هم پا برجا هستند و مورد استفاده قرار می‌گیرند.

 ساختمان های خشتی و گلی در شهرها بعلت گرانی زمین کمتر ساخته می شود و بیشتر در روستاهای دور که دسترسی به مصالح ساختمانی مشکل تر است مورد استفاده قرار می گیرد . اسکلت اصلی این نوع ساختمانها از خشت خام وگل می باشد وتعداد طبقات آن از یک طبقه تجاوز نمی کند و درمقابل نیروهای جانبی مخصوصا زلزله مقاومتی ندارند. اصولا ساختمان‌ های خشتی بدون کلاف، یکپارچگی خود را در برابر حرکت‌های جانبی ناشی از زلزله  را حفظ نمی‌کنند. به همین علت احداث چنین ساختمان‌هایی توصیه نمی‌شود.

از نمونه های ساخت برجسته خشت و گلی در ایران می توان به ارگ بم اشاره کرد. ارگ بم از اماکن دیدنی استان کرمان و در جنوب شرقی ایران است.

 بم به عنوان یک مرکز تجاری موفق جاده ابریشم از دوره ساسانی شناخته می‌شود، این شهر خشت و گلی در جنوب شرقی ایران به طور کامل از خشت، خاک رس و تنه درخت خرما ساخته شده است. دیوارهای ضخیم، کانال‌های آب زیرزمینی که مصارف ۱۲ هزار نفر را پاسخگو بوده و برج‌های نگهبانی برای حفاظت از ارگ از مهمترین خصوصیات این شهر باستانی است.

ارگ بم به ۲ بخش علیا و سفلا تقسیم می‌شود. همین ۲بخشی‌بودن ارگ یک ویژگی مهم و خاص آن به شمار می‌آید. بخش علیا به امور حکومت تعلق داشت. بخش دیگر که همان بخش سفلا بود، جزء مناطق رعیت‌نشین به حساب می‌آمد. ارگ بم یک شهر کامل و با جزئیات دقیق است.

 مهم‌ترین ویژگی این دژ که ستایش را مختص این سازه می‌کند، استفاده از خاک رس، سنگ‌ریزه، کاه، آب و خشت در ساخت آن است. آن‌چیز که ارگ بم را ارگ بم کرده است استفاده از این مواد در ساخت آن است، زیرا جز بلایای طبیعی چیز دیگری نمی‌توانسته نابودش کند.پای ارگ بم به شاهنامه نیز باز شده است. فردوسی در بزرگ‌ترین افسانه‌دان دنیا درباره افسانه‌ای‌ترین سازه خشتی جهان می‌نویسد و پای جنگ اردشیر بابکان و کسی مثل هفتواد را به ارگ بم باز می‌کند.

ارگ تاریخی بم معماری جذابی دارد و نمونه‌ای دیدنی از ساختار دفاعی در ایران را به نمایش می‌گذارد، بخصوص که در طول تاریخ همچون حصاری مستحکم از مناطق شرقی ایران محافظت کرده است.

بنای تاریخی ارگ یک قرن پیش همچنان مسکونی بود، در ۵ دی ۱۳۸۲، زمین لرزه ای شدید در این منطقه رخ داد که در پی آن این بنا تا اندازه زیادی تخریب شد.به همت سازمان میراث فرهنگی ارگ امروز جز قسمت‌هایش که هنوز بازسازی نشده، تفاوتی با قبل از زلزله ندارد. بازسازی این ساختمان با تخصص و دقت بسیار زیاد انجام شد و همین مسئله ارگ امروز را تبدیل به ساختمانی، درست مثل قبل کرد.

انتهای پیام/