معماری چشمگیر بازارهای قدیم

به گزارش اخبار ساخته ها؛ بسیاری از انواع بازارها مانند بازارهای ادواری، بازارگاه‌ها و بازارهای موقت، فاقد سقف و پوشش بودند، تنها بخش‌هایی از بازارهای دائمی و برخی از بازارچه‌هایی که در کنار معبر شکل می‌گرفتند، مسقف ساخته می‌شدند تا مردم در تابستان و زمستان از گرما و سرمای شدید و باد و باران و آفتاب در امان باشند.

پوشش برخی از بازارها در ساده‌ترین شکل با چوب یا حصیر و به شکل مسطح بود. بازار کوفه در ابتدا سایه‌بان‌هایی از بوریا داشت. سپس خالدبن عبدالله قسری (در اوایل قرن دوم هجری) قسمت‌هایی از بازار را نوسازی کرد و به بازرگانان کرایه داد. احمد بن ابی‌یعقوب درباره بازار کوفه چنین گفته است:

«و بازارها از قصر و مسجد تا سرای ولید تا قلائین تا سراهای ثقیف و اسجع قرار داده شده و سایه‌بان‌هایی از بوریا داشت تا دوران خالدبن عبدالله قسری که بازارها را ساخت و برای هر صنفی از بازرگانان سرایی و دربندی قرار داد و کرایه آنها را به سپاهیان اختصاص داد.»

استفاده از چوب غالبا موجب شکل‌گیری پوشش‌های مسطح و صاف می‌شد؛ درحالی‌که استفاده از مصالحی مانند آجر و گچ به‌طور معمول منجر به شکل‌گیری پوشش‌های گنبدی شکل می‌شد؛ زیرا با این مصالح به تنهایی نمی‌توان سقف‌هایی مسطح در دهانه‌های بزرگ پدید آورد. براساس مهری که در شوش به دست آمده و یک سیلوی غلات را نشان می‌دهد، پیشینه کاربرد سقف‌های گنبدی شکل در ایران حداقل به هزاره چهارم پیش از میلاد می‌رسد.

برای پوشاندن دهانه‌های بزرگ مانند پوشش چهارسوها و تیمچه‌ها از گنبد و کاربندی استفاده می‌کردند و دهانه‌های بزرگ را با تویزه‌های متقاطع به سادگی می‌پوشاندند و از لحاظ زیبایی می‌توانستند ترکیب‌هایی بدیع پدید آورند؛ زیرا کاربندی روشی بود که امکانات فراوان و متنوعی برای زیباسازی پوشش دربرداشت.

روی سقف بازار را مانند سایر بناها غالبا با کاهگل می‌پوشاندند؛ سقف تیمچه‌ها و برخی از فضاهای مهم و ارزشمند مانند مسجد جامع و بعضی از مدرسه‌های علمیه را با آجر و ملات‌های مقاوم می‌پوشاندند. مقدسی درباره پوشش بازار اصفهان در قرن چهارم هجری چنین اظهار کرده است:

«برخی بازارهایشان سرپوشیده و برخی سرگشاده است. جامع در بازاری زیبا است که ستون‌هایی گرد دارد آتشگاهی (گلدسته) در سمت قبله به بلندی هفتاد ذراع از گل دارد که هنوز هیچ نفرسوده است.» بازار تاشکند چنین توصیف شده است: «در تاشکند بازار عبارت از فضای وسیعی است. در حقیقت شهری است که میان شهر دیگر واقع شده باشد. سقف کوچه‌های بازار از نی پوشیده شده و به این واسطه شعاع آفتاب و گرما در بازارها سرایت می‌کند. زمین بازار را متصلا آب‌پاشی می‌کنند و شخص وقتی که داخل بازار می‌شود از گرد و خاک کوچه‌ها آسوده شده، یک نوع فرح بر او دست می‌دهد. ازدحام در بازارها زیاد است و همواره شترها دیده می‌شود که بار آنها مال‌التجاره بود.»

 در بعضی موارد از سقف برخی از بناها بهره‌برداری می‌شد. برای نمونه می‌توان به رنگرزها اشاره کرد که در بسیاری از بازارها محصولات خود را پس از رنگ زدن، روی پشت بام خشک می‌کردند.

همچنین شواهدی در دست است که گویا در موارد بسیار معدودی از سقف قسمتی از بازار برای مقاصد گذران فراغت یا برای خدمات‌رسانی استفاده می‌کرده‌اند. برای نمونه می‌توان به بازار شهر سمرقند در قرن چهارم هجری اشاره کرد که براساس متن کتاب «حدود العالم من المشرق الى المغرب» در بالای بام بازار سمرقند، جوی آب روان بود. متن مزبور چنین است:

«سمرقند شهری بزرگ‌ست و آبادان است و با نعمت بسیار و جای بازرگانان همه جهان‌ست... و از بالای بام بازارشان یکی جوی آب روان‌ست از ارزیر (سفیداب)، و آب از کوه بیاورده و اندروی خانگاه مانویان‌ست و ایشان‌را نغوشاک خوانند و از وی کاغذ خیزدکی به همه جهان برند.»

در بسیاری از منابع تاریخی در هنگام توصیف خصوصیات کالبدی بازار غالبا به پوشش بازار اشاره شده؛ چنان‌که درباره بازار اصفهان در کتاب «نصف جهان فی تعریف الاصفهان» چنین نوشته شده است: «بازارچه چهار سو نقاشی است که در کمال زیبایی ساخته شده و بسیار قریب به بازارچه قیصریه است و قدری از آن عریض‌تر اما طول آن چندان نیست... و این بازارچه‌ها به غیر کاروانسرای تجارتی دیگر همه قسم دکان و متاعی در آن موجود است و در هر یک به کم و زیاد کاروانسرای بارانداز و اشترخان دارد و این بازارها نیز هم طاق چشمه است و در اصفهان هیچ بازار چوب‌پوشی ندارد.»

 اهمیت سقف راسته بازار در ایجاد فضای مطلوب برای عابران و خریداران چنان بود که در هنگام عمران نوسازی یا گاهی اوقات در هنگام مرمت بازارها به مسقف کردن راسته‌های بدون سقف اقدام می‌کردند.

انتهای پیام/