میل رادکان در دوران تیموریان
نوشین طاهران پور
به گزارش اخبار ساخته ها؛ ارتفاع برج رادکان در حدود ۲۵ متر است. این برج بدنه ای استوانه ای شکل دارد و گنبد آن به شکل مخروط است. این اثر تاریخی را مربوط به دوره ایلخانان و قرن هفتم هجری دانسته اند. نمای خارجی این بنا تا ارتفاع سه متری آن به‌صورت ۱۲ضلعی و پس از آن تا زیر گنبد دارای ۳۶ ترک یا نیم استوانه بوده و داخل آن هشت ضلعی است.
بانی برج رادکان را خواجه نصیرالدین طوسی می‌دانند که با دانشمندی و اندیشمندی خود این برج را بر اساس داده های نجومی و به قصد خاصی که به آن اشاره خواهد شد، ساخته است. ساخت و طراحی این بنا به خواجه نصیرالدین طوسی نسبت داده شده است و هیچ منبع خاصی وجود ندارد که آن را به‌طور قطع تایید کند. برخی از مستشرقین سابقه ساخت این بنای آرامگاهی از آثار دوره دیلمی می‌دانند و آن را آرامگاه زنی به نام مطلع الشمس معرفی می‌کنند. این نظریه نیز چندان قابل‌قبول نیست و در هیچ یک از منابع تاریخی ایرانی اشاره ای به آن نشده است.
بلندای برج رادکان در حدود ۳۶ متر است. قطر داخلی بنا ۱۴ متر و قطر خارجی آن ۲۰ متر است. منظر بیرونی بنا تا ارتفاع دو نیم متری به شکل ۱۲ضلعی و از آن جا تا زیر گنبد به صورت ۳۶ ترک نیم ستونی ساخته شده است. برج رادکان گنبدی مخروطی دارد و ساختمان آن در سال ۶۰۷ قمری به پایان رسیده است. تاریخ احداث این بنا را هرتسفلد در سال ۶۸۰ ق.م ذکر کرده است. تاریخ منقوش بر کتیبه روی برج نیز سال ۶۶۰ هجری قمری را که هم زمان با اتمام ساخت بناهای وابسته به رصدخانه مراغه است را به‌عنوان تاریخ ساخت برج، نشان می دهد. هرتسفلد برج را مقبره یکی از حکام مغول می داند که برخی او را امیر ارغون مغول دانسته‌اند. این در حالی است که برخی منابع مقبره ارغون را در سلطانیه ذکر کرده‌اند.
این برج با ۱۲ دیوار خشتی بیرونی با پهنا و بلندی، پایه‌گذاری شده که برج را به ۱۲ بخش ۳۰ درجه ای تقسیم می کند. هر دیواره ۳۰ درجه از زاویه افق را در بر می گیرد. دو در دیوار مقابل هم ساخته شده است و بر دیواره ۳۶۵ ترک نی ستونی وجود دارد که برج را به ۳۶ ترک ۱۰ درجه‌ای تقسیم کرده است. دقت در انتخاب مکان درها و دریچه ها در برج نشان می دهد که تعبیه آن ها یحتمل اتفاقی نبوده است. این برج دارای منفذهای دوازده‌گانه است.
بدنه برج آجرچینی ساده ای دارد و دارای تزیینات گچ بری است. برای استحکام بخشی بیشتر، حد فاصل بندهای آجرها با فشار انگشت دست به داخل فشرده شده است که قابل توجه باشد. ورودی بنا که به صورت هلالی است، در ضلع جنوبی گنبد است. زیباترین قسمت بنا بخش فوقانی آن است که از دو ردیف قطاربندی و دو کتیبه کوفی و پهلوی تشکیل می شود و در میان تزیینات آجرکاری و گچ بری که نام بانی و تاریخ ساخت بر آن نوشته شده‌اند، قرار دارد. طرح داخلی گنبد رادکان مدور و دارای نمایی ساده و اندود گچ و آهک است. ملاط گچ و آهک و آجر در تمام بنا به کار رفته است.
برخی معتقدند برج رادکان در روزگار خود برای استفاده نجومی ساخته شده است. برخی نیز معتقدند که برج مقبره بوده است. به دلیل شباهت این برج به آرامگاه های عصر دیلمیان، برخی چنین تصوری کرده اند. گفته شده است این برج دارای ۱۲ روزنه بوده است و در عصر خود تنها وسیله برای تعیین چهار فصل، سال کبیسه و نوروز محسوب می شد. این در حالی است که اگر کمی اطلاعات تاریخی داشته باشیم، متوجه می شویم تقویم جلالی که امروزه آن را به کار می بریم، در عصر سلجوقیان، یعنی چندین قرن پیش از مغول توسط خیام ابداع شد و مورد استفاده قرار گرفت. در دوره ایلخانان مغول، مباحث تقویمی و نجوم تقریبا فراگیر شده و به آن حد از پیشرفت رسیده بود که این برج نمی توانست تنها وسیله تعیین چهارفصل یا کبیسه باشد. بلکه می توان گفت این برج شاید یکی از ابزارهای نجومی آن عصر بوده است.
پژوهشگری با نام منوچهر آرین اولین کسی بود که نگاهی عمیق تر به برج رادکان انداخت. وی با نگاهی به نوشته های حافظ ابرو که اشاره کرده بود نور ماه در موقع حلول خود هربار از یکی از دوازده دریچه این برج نمایانده می شود، به این نتیجه رسید برج را بررسی کند. وی بر این عقیده است که درهای برج در راستای طلوع یلدایی (آغاز زمستان) و غروب آغاز تابستان در پهنه برج ساخته شده اند. این پژوهشگر برج را تنها وسیله ای دانسته است که می توانستند از طریق آن چهار فصل، سال کبیسه و آغاز نوروز را معین کرد. وی مشاهدات و تحقیقات خود را در کتابی به نام «نگاهی دیگر به برج‌ها» منتشر کرد و در اختیار دیگران قرار داد. اینکه آنچه نویسنده این کتاب گفته صحیح است یا خیر، نیاز به تحلیل گفته های وی دارد. نظریه طراحی برج رادکان چناران بر پایه دانسته های نجومی، بر اساس گفته حافظ ابرو شکل گرفته است. اما گویا نویسنده این کتاب بر اساس نظریات خود نتیجه گیری کرده است. داده های تاریخی نشان می دهد در دوره ایلخانان به‌ویژه عصر خواجه نظام الملک نجوم آن‌قدر پیشرفت کرده بود که نیاز به چنین سازه ای به‌طور خاص، تنها برای کاربرد نجومی نبوده است. رصدخانه مراغه خود نشانی بر این امر است که به راحتی می توانست تمام حرکات آسمانی و وقایع نجومی را رصد کند. در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰، برج رادکان به شماره ۱۴۶ در آثار ملی ایران به ثبت رسید.
منبع خبر: پژوهشی بر وابستگی معماری با نجوم و گاهشماری نوشته منوچهر آرین
انتهای پیام/
