محراب زرین فام مسجد میرعماد کاشان

به گزارش پایگاه خبری اخبار ساخته ها؛ بنای اولیه این مسجد ظاهراً توسط سلجوقیان احداث شده است. این بنای اولیه در اثر حمله مغول ویران شده و بعدها دوباره بازسازی می‌شود. اولین بار این بازسازی توسط خوارزمشاهیان صورت می‌گیرد. بعدها این مسجد در زمان جهانشاه قراقویونلو نیز بازسازی می‌شود. بنیانگذار بنای فعلی مسجد میرعماد در متون تاریخی خواجه عمادالدین شبلی شیروانی معرفی شده است. او از جمله اعیان و وزرای جهانشاه قراقویونلو بود که از کار دولتی کنار کشید. او که در سفر مکه همنشین شیخ منصور(سرسلسله شیوخ کاشان) شده بود تصمیم گرفت یادگاری ماندگار از خود به جای بگذارد. و او در قرن نهم هجری مجموعه‌ای متشکل از میدان، مسجد، گرمابه، آب انبار و خانقاه در کاشان احداث کرد. در حال حاضر از آن مجموعه تنها میدان و مسجد باقی مانده است.

محراب قدیمی مسجد یا همان محراب زرین‌فام کاشان نیز از قرن هفتم به یادگار مانده است. در آن زمان یک مناره سنگی نیز برای مسجد احداث شده بود. این مناره تا زمان صفویه پابرجا بوده ولی در زلزله سال ۱۱۹۲ هجری قمری تخریب می‌شود. این مسجد در مرکز شهر و محل تردد مردم بنا شده بود. به همین دلیل بسیاری از فرامین دولتی در قالب کتیبه در همین مکان نصب می‌شد. این روال در دوره‌های تاریخی بعدی نیز تداوم داشته است. لذا کتیبه‌های مسجد میرعماد کاشان هم از لحاظ باستان شناسی و هم از لحاظ تاریخ اجتماعی ارزشمند هستند.

مسجد میرعماد کاشان یکی از مساجد ایران است که به سبک چهار ایوانی احداث شده است. سردر رفیع و معروف این مسجد را می‌توان زیباترین بخش آن توصیف کرد. صحن مسجد به شکل مربع بوده و چهار ایوان پیرامون آن قرار دارد. دو شبستان این مسجد در جنوب غربی و جنوب شرقی آن واقع شده است. در گنبدخانه مسجد نیز منبر زیبایی وجود دارد که با کاشی‌کاری آراسته شده است. علاوه بر آن، سازه بزرگی به نام سنگاب در این مسجد وجود دارد که بسیار تماشایی است. این سازه بزرگ سنگی، برای چند صد لیتر آب گنجایش دارد. در گذشته از این سازه برای نوشیدن آب یا وضو گرفتن استفاده می‌شد.

سردر مسجد تاریخی میرعماد یک نمونه کم‌نظیر از نمایش فنون معماری اصیل ایرانی است. این سردر باشکوه بسیار ظریف، هنرمندانه و مبتکرانه طراحی شده است. بنای مسجد نسبت به محور جلوخان و میدان مقابل مسجد اندکی انحراف دارد. اما قرینه‌سازی ساختار سردر مسجد به گونه‌ای انجام شده تا کاملاً نامحسوس این انحراف را برطرف سازد. این ذکاوت و هوشمندی معمار در کنار ظرافت تزئینات بنا قابل تحسین است. کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های مذکور نیز در دیوارهای اطراف سردر نصب شده‌اند.

منبری از جنس گچ و آجر در این مسجد وجود دارد که جزو آثار ارزشمند مسجد محسوب می‌شود. این منبر با کاشی معرق به زیبایی آراسته شده است. بر روی منبر کتیبه‌ای وجود دارد که اطلاعات مربوط به ساخت منبر در آن درج شده است. بر طبق این کتیبه این منبر در زمان سلطان ابوسعید گورکانی در قرن نهم هجری ساخته شده است. کاشی‌کاری زیبا و هنرمندانه این منبر نیز توسط حیدر کاشی تراش انجام شده است.

به گواه تمام مورخان و کارشناسان، محراب مسجد تاریخی میرعماد که تا سال ۱۳۰۷ در این بنا موجود بود شاخص‌ترین بخش این بنا بوده است. این محراب، اثری شگفت‌انگیز از هنرمندان ایرانی است که ظرافت و زیبایی آن بی‌نظیر است. ویژگی شاخص این اثر، زرین‌فام بودن آن است. ظاهراً شش اثر زرین‌فام دیگر متعلق به قرون میانه ایران نیز وجود دارد. اما محراب میرعماد بزرگترین و زیباترین اثر زرین‌فام به جای مانده از ایران باستان است. به گفته کارشناسان هیچ‌یک از اجزای مسجد از لحاظ قدمت هم‌دوره با این محراب نیستند. به همین دلیل برخی کارشناسان این احتمال را مطرح کردند که این محراب مربوط به بنای دیگری بوده و به دلیل ارزش بالای آن دوباره در این بنا استفاده شده است.

اولین بار استیتن بریتانیایی در سال ۱۸۷۹ میلادی در مشاهدات خود از محراب و منبری ارزشمند در کاشان سخن گفته است. البته نوشته‌های او ۴۰ سال بعد منتشر می‌شوند. او در آن زمان محراب مسجد را کاملاً سالم توصیف می‌کند. پس از او “جین دیولافوا” جهانگرد فرانسوی در سال ۱۸۸۷ میلادی در سفرنامه خود گزارش مفصلی از این محراب زرین‌فام ارائه می‌کند. با این تفاوت که حضور این جهانگرد فرانسوی با گم شدن برخی کاشی‌های محراب هم‌زمان بوده است. تا سال ۱۸۸۹ میلادی تمام افرادی که از این بنا بازدید کردند به توصیف محراب می‌پردازند. اما فردریش زاره، مورخ آلمانی، که در سال ۱۹۰۰ میلادی از این مسجد بازدید کرده از نبود محراب خبر داده است.

ظاهراً خارج کردن این محراب توسط جان ریچارد پریس، کنسول بریتانیا در اصفهان صورت گرفته است. او بیش از سی سال با عناوین مختلف در ایران حضور داشت و در این مدت آثار عتیقه بسیاری از ایران خارج نمود. او این آثار عتیقه را به اقامتگاه برادرش سر ویلیام پریس ارسال می‌کرد. گفته می‌شود او در این سالها حدود ۱۰۰۰ عتیقه از ایران خارج کرده است. اما بدون شک اثر شاخص و البته حجیمی چون محراب مسجد کاشان جزو شاهکارهای او محسوب می‌شود. بدیهی است چنین سازه عظیمی با همراهی و یا حداقل تطمیع مسئولان ایرانی همراه بوده است. البته در سال ۱۲۹۹ هجری قمری عبدالغفار نجم الملک در سفرنامه خود هشدار داده که شواهدی مبنی بر احتمال فروش این اثر به اروپاییان وجود دارد.

محراب زرین‌فام کاشان سالها در کلکسیون شخصی پریس نگهداری می‌شد. فردریش زاره که اولین مدیر بخش هنرهای اسلامی موزه برلین بود سالها به دنبال خرید محراب از پریس بود. ولی پریس به بهانه نایاب بودن این محراب قیمت گزافی بر روی آن گذاشته بود. این محراب به مدت ۱۴ سال در حراجی وینسنت رابینسون و کمپانی شرکت داده می‌شد و کسی نمی‌توانست آن را خریداری کند.

در نهایت در سال ۱۹۲۷ زاره و پریس بر قیمت گزاف ۶۹۰۰ پوند توافق کردند. زاره با تلاش بسیار و تأکید بر نایاب بودن این محراب توانست موافقت دولت آلمان برای پرداخت این مبلغ را جلب نماید. جالب است بدانید در طی جنگ جهانی دوم این محراب به عنوان غنیمت جنگی به شوروی منتقل می‌شود. این اثر ارزشمند سالها در انبار بود تا در نهایت در سال ۱۹۵۸ به آلمان بازگردانده شد. از آن زمان تاکنون این محراب در اتاق ۱۳ موزه برلین که به آثار ایرانی اختصاص دارد نگهداری می‌شود.

در این کتیبه به خط ثلث زمان و بانی ساخت بنا معرفی شده است. بر طبق این کتیبه این مسجد در زمان سلطنت جهانشاه سلجوقی و توسط عمادالدین محمود شیروانی در سال ۸۶۸ هجری قمری احداث شده است.

در سمت چپ سردر دو کتیبه وجود دارد. کتیبه اول قرینه کتیبه سمت راست و مشابه آن است. در این کتیبه گچی آیاتی از قرآن به خط ثلث درج شده است. البته در این کتیبه تاریخ ۱۱۲۳ هجری قمری ذکر شده که احتمالاً تاریخ یکی از تعمیرات بنا است.

در زیر کتیبه فوق یکی از کتیبه‌های فرمانی دیده می‌شود. در این کتیبه بخشی از فرامین ابوالمظفر جهانشاه بهادر خان برای مردم کاشان درج شده است. تاریخ نصب این کتیبه سال ۸۹۹ هجری قمری ذکر شده است.

این مسجد در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۱۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

انتهای پیام/