مسجد تاریخانه دامغان بنایی از دوران ساسانی

به گزارش پایگاه خبری اخبار ساخته ها؛ مسجد تاریخانه دامغان یکی از بهترین نمونه‌های مساجد اولیه و بناهای قدیمی پس از اسلام در ایران است. پس از مسجد فهرج، این مسجد به‌عنوان قدیمی‌ترین مسجد ایران  شناخته می‌شود. بر اساس پژوهش‌های انجام شده توسط اداره کل باستان‌شناسی ایران قبل از این‌که اعراب بر ایران تسلط پیدا کنند این مسجد یک آتشکده بوده است که بعدها به مسجد تاریخی تبدیل شده است. ساختمان این بنا نیز به سده دوم هجری مربوط می‌شود و نحوه ساختن ساختمان آن نیز به شیوه ساختمان‌های دوران ساسانی انجام‌گرفته است.

در رابطه با معنی تاریخانه از لحاظ لغوی بین محققان باستان‌شناس نظر واحدی وجود ندارد، در ادامه برخی از احتمالات صحیح دررابطه‌با معنی تاریخانه از لحاظ لغوی را بیان می شود.

نخستین نقل‌قول در رابطه با معنای این ساختمان این است که مکان این ساختمان پیش از تسلط اعراب بر ایران مکانی مقدس بوده است، در این مکان در آن زمان آتشکده‌ای به نام ناری خانه احداث شده است که معنای لغوی آن خانه آتش بوده است. در زمان ساخت این مسجد به‌منظور صرفه‌جویی در نیرو، وقت و هزینه از آنجا که ساختمان این آتشکده استحکام خوبی داشته است از بقایای آن برای ساخت مسجد استفاده شده است. البته برای ساخت مسجد در ساختمان آتشکده تغییراتی همچون ساخت محراب و شبستان در این بنا ایجاد شده است. بر این اساس می‌توان گفت نام این مسجد از نام همان آتشکده گرفته شده است و نام تاریخانه نیز برای این مسجد انتخاب شده است.

بر اساس روایتی دیگر در زبان ترکی، ترکمنی و مغولی تاری به معنای خدا می‌باشد، ازاین رو معنای لغوی تاریخانه خانه خدا می‌باشد.

البته لازم به ذکر است که نام دیگر این مسجد، مسجد چهل‌ستون است. در زمان‌های قدیم به مکان‌هایی که در ساخت آن‌ها از ستون‌های زیادی استفاده می‌شده است چهل‌ستون گفته می‌شد. نام‌گذاری یک بنا به نام چهل‌ستون بیانگر این موضوع است که در ساخت آن از ستون‌های بسیار زیادی استفاده شده است نه این که این بنا صرفه چهل ستون داشته باشد. به این دلیل مسجد تاریخانه به مسجد چهل‌ستون نیز شهرت دارد زیرا در ساخت آن از ستون‌های بسیار زیادی استفاده شده است.

بنای اولیه مسجد تاریخانه دامغان اواسط قرن دوم هجری و بین سال‌های ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری بنا شده است، لازم به ذکر است این تاریخ به اواخر حکومت بنی‌امیه و اوایل حکومت عباسی بازمی‌گردد. نقشه اصلی ساختمان این مسجد از نمونه‌های نقشه‌های رایج مساجد در حکومت بنی‌امیه است. ساخت این مسجد از لحاظ مصالح مورد استفاده و سبک چینش نیز به سبک بناهای دوران ساسانی و در نهایت آجرچینی‌های آن مشابه آجرچینی‌های ساختمان‌های بناشده در دوران اشکانیان می‌باشد.

صحن یا حیاط مرکزی این مسجد مربع شکل است که طول و عرض آن مساوی و تقریباً برابر ۲۷ متر است. در صحن مرکزی این مسجد حوض وجود ندارد و رواق‌های سرپوشیده اطراف آن را با استفاده از طاق‌های ضربی و ستون‌های مدور احاطه کرده‌اند. امروزه تنها تعداد اندکی از این رواق‌ها سالم هستند و بقیه آن‌ها به‌صورت کامل تخریب شده، تعدادی نیز تنها از لحاظ طاق تخریب شده‌اند. با گذشت زمان ورودی‌های مسجد نیز که به این رواق‌ها باز می‌شدند به طور کامل تخریب شده‌اند. بر اساس پژوهش‌ها و تحقیقات معماری صورت‌گرفته روی پلان مسجد تاریخانه دامغان تعداد این ورودی‌ها ۸ عدد بوده است. سه مورد از این ورودی‌ها در ضلع شمال غربی و ۵ مورد از آن‌ها در بخش شمال شرقی این مسجد قرار داشتند.

در بخش جنوب غربی مسجد تاریخانه دامغان یک شبستان به‌صورت تالاری ستون‌دار واقع شده است. تعداد ستون‌های این تالار به ۲۶ عدد می‌رسد. حدود ۱۸ مورد از آن‌ها به‌صورت سه ردیف شش‌تایی در داخل شبستان قرار گرفته‌اند و تنها ۸ ستون در بخش ورودی این شبستان و درست مقابل شش ردیف قرار دارند. تمامی این ستون‌ها به‌صورت مدور هستند و همانند کاخ‌های دوران ساسانی به‌صورت آجرچینی احداث شده‌اند. قطر هر یک از ستون‌ها حدود یک و نیم متر و محیط آن به ۵ متر می‌رسد. به جز دو ستون موجود در دهانه وسطی ارتفاع بقیه ستون‌ها از بخش کف شبستان تا محلی که طاق‌ها در آن استوار شده‌اند حدود سه متر می‌باشد.

این مسجد به‌گونه‌ای احداث شده است که ارتفاع کف شبستان تا پشت‌بام آن به ۶ متر می‌رسد. در ورودی این شبستان ۷ دهانه قرار دارند که تمام آن‌ها روبه‌قبله قرار گرفته‌اند. شش دهانه ورودی این شبستان هم‌اندازه هستند اما دهانه میانی با ناو میانی شبستان متناسب می‌باشد و از بقیه دهانه‌ها بزرگ‌تر است. طاق‌های آجری سقف این شبستان را پوشانده‌اند ازاین‌رو معماری این بنا به معماری دوران قبل از اسلام شباهت دارد. طاق میانی واقع در مرکز شبستان نسبت به دیگر طاق‌ها عرض و طول بیشتری دارد.

لازم به ذکر است که سقف این شبستان در قرن سیزده هجری قمری به‌طورکلی خراب شد و تنها بخش‌هایی که در آن زمان توسط میرزا عاملی با کمک مردم شهر ترمیم شدند باقی‌مانده‌اند. در اثر این ترمیم طاق‌های بیضی‌شکل که به سبک معماری عهد ساسانی مربوط می‌شود به طاق‌هایی نوک‌تیز جناغی با خشت خام تبدیل شدند. ساخت طاق‌های نوک‌تیز جناغی یکی از ویژگی‌های بارز سبک معماری زمان میرزا عاملی است. به دلیل تغییرات ایجاد شده طاق‌های ابتدایی تنها در بخش‌هایی از سقف مشاهده می‌شود.

در بخش غربی مسجد تاریخانه دامغان مناره اولیه آن قرار گرفته است. ساخت این مناره تحت تأثیر مناره‌های مساجد عراقی قرار گرفته است ازاین‌رو به‌صورت خشت گلی چیده شده است. در نخستین مساجدی که در دوران پس از اسلام ایران ساخته شده‌اند مناره‌ها روی پلان‌های چهارضلعی و یا شش‌ضلعی قرار می‌گرفتند. مناره این مسجد نیز از این قاعده مستثنی نیست ازاین‌جهت مناره اولیه دارای سطح مقطع چهارگوش به مساحت ۶ مترمربع می‌باشد. متأسفانه مناره اولیه این مسجد به دلیل زلزله در سال ۲۴۱ هجری قمری به طور کامل از بین رفته است. نکته قابل‌توجه دررابطه‌با مسجد تاریخانه دامغان از لحاظ تاریخی این است که این مسجد به همراه مساجد جامع نائین و فهرج یزد از نخستین مساجدی محسوب می‌شوند که در آن‌ها مناره ساخته شده است.

مناره کنونی این مسجد که در بخش شمالی آن قرار گرفته است در قرن پنج هجری به همت بختیار ابو حرب احداث شده است. بدنه این مناره آجرکاری شده و ارتفاع آن حدود ۲۶ متر است. این مناره به‌صورت مدور احداث شده است. این مناره در زمان قدیم دارای ارتفاع بیشتر بوده و یک کلاهک نیز روی آن وجود داشته است که به دلیل زلزله سال‌ها بعد این کلاهک از بین رفته است.

محیط مناره کنونی در بخش پایین حدود ۱۳ متر است و با افزایش ارتفاع محیط آن کاهش می‌یابد، به صورتی که محیط مناره در بالاترین بخش آن حدود ۸.۵ متر می‌باشد. جالب است بدانید که دسترسی به بخش بالایی مناره کنونی از بخش داخلی آن امکان‌پذیر است. برای رسیدن به بخش فوقانی این مناره باید حدود ۸۶ پله را بالا روید. کتیبه‌ای به خط کوفی و با عرض یک و نیم متر یکی دیگر از ویژگی‌های این مناره می‌باشد که ارتفاع آن حدود ۶ متر است.

این اثر در (۱۵ دی ۱۳۱۰) با شماره ثبت ۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ثبت ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

انتهای پیام/