شاه عباس و مسجد امام اصفهان

به گزارش پایگاه خبری اخبار ساخته ها؛ بنای تاریخی مسجد امام اصفهان، یکی از شاهکارهای جاویدان و درخشان معماری اسلامی ایران در دوران حکومت صفویان است. از آن‌جا که مسجد امام به دستور شاه عباس اول صفوی ساخته شد، نام مسجد شاه را برایش انتخاب کردند. این مسجد از لحاظ معماری، کاشیکاری، نجاری، حجاری، نوع و تعدد تزیینات بکار رفته از شاهکارهای زمان خودش در قرن یازدهم هجری به شمار می‌رود. عمده تزیینات این مسجد تاریخی کاشی‌کاری‌هایی است که با هنر معرق و هفت رنگ ایجاد شده‌اند.

ساخت مسجد شاه یا مسجد امام در دوران حکومت شاه عباس به تاریخ ۱۰۱۹ هجری قمری به مناسبت بیست و چهارمین سال سلطنت او آغاز شد و در سال ۱۰۳۸ در دوران سلطنت شاه صفی به پایان رسید. در واقع با توجه به تاریخ‌های ثبت شده در گوشه کنار بنا، مشخص است که تزیینات و الحاقات مسجد در زمان حکومت جانشینان شاه عباس تکمیل شده‌اند. روایت است شاه عباس یکم این مسجد را از اموال شخصی خود و برای شادی روح جد بزرگ خود شاه طهماسب ساخته است.

کتیبه ای بر سردر مسجد نصب شده‌است، حاکی از آن است که مسجد جامع عباسی کاری از معمار مشهور زمان علی اکبر اصفهانی است. همچنین در این کتیبه استاد محب علی بیک الله به عنوان ناظر ساخت بنا معرفی شده‌اند. کتیبه نگاری‌های معروف این مسجد هم هنر دست خوشنویسان مشهوری از جمله علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمد صالح امامی و محمدرضا امامی بوده‌اند.

مسجد امام اصفهان که به سبک اصفهانی احداث شده است. در مسجد جامع عباسی برای نخستین بار شاهد ترکیب مسجد مدرسه در معماری اسلامی هستیم. همچنین ایجاد شبستان‌های پر دهانه به ستون‌های سنگی اطراف گنبدخانه هم از ابداعاتی است که نخست در این مسجد دیده شده است. به علاوه مسجد امام الگویی برای وضوخانه‌های مساجد امروزی بوده است.

مسجد امام اصفهان از نمونه‌های منحصر به فرد مساجد چهار ایوانی گنبد دار دو پوسته در قرن ۱۱ هجری است و سه میانسرا و چهار مناره دارد که دو به دو روبروی هم قرار گرفته‌اند. همچنین این مسجد از جمله معدود مساجدی است که ۳ گنبد دارد.  میانسرا هم که در جهت عمود بر قبله واقع شده است، از تناسبات طلایی ایرانی برخوردار است.

مسجد امام اصفهان از فضاهای مختلفی تشکیل شده است، که از آن میان می‌توان به فضای پیشخوان، هشتی ورودی، میانسرا، گنبدخانه اصلی، مدرسه ناصری، مدرسه سلیمانیه و شبستان زمستانی اشاره کرد.

اصول ساخت مساجد قرارگیری محراب و مناره‌ها و گنبد در جهت قبله یعنی راستای جنوب غربی است. به همین سبب محور اصلی سردر مسجد را در راستای محور میدان یعنی شمالی جنوبی قرار داده‌اند. اما محور مسجد رو به قبله است. بنابراین زاویه ۴۵ درجه و انحرافی میان رون میدان نقش جهان و سردر و راستای مسجد به وجود آمده است. یعنی مسجد امام اصفهان دقیقا در راستای جنوبی قرار نگرفته است. اما معمار زبردست زمان با تفکری هنرمندانه به این تغییر راستا و تطابق نداشتن این دو عنصر کلیدی شهر پاسخ داده است.

ایوان شمالی مسجد به گونه‌ای در پشت هشتی چرخیده که از هشتی می‌توان میانسرای مسجد را مشاهده کرد. اما ورود به آن میسر نیست. نمازگزاران برای ورود به آن باید پس از عبور از سلسله مراتبی با چرخش نود درجه و نا محسوس‌، به میانسرا وارد شوند.

این چرخش از طریق دو دالانی میسر شده است که حول ایوان می‌چرخند و بعد به میانسرا وارد می‌شوند. البته به نظر می‌رسد اهدافی مانند احترام به حریم مسجد و صحن و میانسرا هم در پس این تفکرات نهفته باشد. در پس این دالان آبریزگاه و وضوخانه قرار دارد. به این ترتیب نمازگزاران پس از عبور از هشتی و دالان حول آن به وضوخانه می‌روند و با وضو پا به حریم مسجد می‌گذارند.

سر در باشکوه ورودی اصلی مسجد امام اصفهان با مناره‌های مزینش، زیبایی و جلال آن را صد چندان کرده است. درب اصلی پوششی از طلا و نقره دارد و سردر آن در سال ۱۰۲۵ یعنی پیش از اتمام بنا و در حالی که هنوز پی ریزی بسیاری از بخش‌ها ناتمام مانده بود، در میدان نقش جهان نصب شد. بر این سردر کاشی‌کاری شده نفیس که با هنر معرق آراسته شده، اشعاری به خط ثلث رضا عباسی حکاکی شده است. این اشعار ۱۶ بیت است که در هر لنگه در، هشت بیت از آن حکاکی شده است. کتیبه‌هایی که روی این سردر نصب شده‌اند، حکایت از تاریخ شروع و اتمام ساخت مسجد و همچنین نام معماران و هنرمندان خبره آن دارند.

عجله شاه عباس برای اتمام مسجد به عنوان عنصر تزیینی میدان نقش جهان، منجر به احداث سردر پیش از سایر قسمت‌ها شده است. ایجاد تفاوت‌های فاحش در کاشی‌کاری‌های این قسمت با دیگر نقاط مسجد، در نتیجه همین شتاب است. در واقع فاخرترین و زیباترین کاشی‌کاری‌های معرق بر سردر این مسجد خودنمایی می‌کنند.

اما در قسمت‌های دیگر کاشی‌کاری خشتی و هفت رنگ استفاده شده است. مقرنس‌هایی که در این سردر با شکوه با کاشی‌کاری‌های معرق و هفت رنگ آراسته شدند، با هیچ قسمت دیگری قابل مقایسه نیستند.

 قوس سردر ورودی با سه ردیف کاشی‌کاری مارپیچ با زمینه آبی قاب شده است. گلدان‌های حجاری شده مرمرین هم، از داخل قوس را احاطه کرده‌اند و با نقوش ستارگان و پیچک‌های مرمرین آویخته، تزیینات را به انتها رسانده‌اند. بالاخانه سردر با قابی از کاشی معرق آراسته شده، که نقش دو طاووس سبز رنگ را درون دو گلدان مزین قاب کرده است. اطراف آن هم قاب‌هایی با نقوش گنجشک و گل و بته قرار دارند. در سنت‌های ایرانی طاووس همانند ققنوس نمادی از ابدیت است. این نقوش در کنار هم حاکی از بهشت و باغ‌های بهشتی جاودانه آن هستند. همچنین واژه‌های الله، محمد و علی با خطوط کوفی تکمیل کننده این تزیینات هستند.

این مسجد  از جمله معدود مسجدهای ۳ گنبده است، که گنبد جنوبی آن اهمیت ویژه‌ای دارد. در قسمت شمالی مسجد ایوان وسیع و سرپوشیده‌ای قرار دارد که سراسر از کاشی‌کاری‌های منحصر به فردی پوشیده شده است. گنبد وسیع و مشهور مسجد امام بر این صحن قرار گرفته است. معمار این گنبد که از نوع دو پوسته گسسته ناری طراحی و ساخته شده است، استاد فریدون نایینی نام دارد. این گنبد خشخاشی با دهانه ۲۰ متری خود از مهم‌ترین، بزرگترین و پرکارترین گنبدهای دو پوسته ایران در قرن ۱۱ هجری به شمار می‌رود که با کاشی‌کاری معرق و گوشواره سازی یا چپیره سازی ساده مزین شده است.

در واقع همین گنبد زیبا و مناره‌های بلند و پر از تزییناتش، سبب شهرت مسجد امام اصفهان به عنوان یکی از شاهکارهای دوران صفوی و معماری اسلامی ایرانی در جهان شده است. نمای گنبدهای شرقی و غربی آجری و ساده است. اما از داخل کاشی‌کاری شده‌اند. در واقع رنگی بودن گنبد جنوبی، تاکیدی بر مکان‌یابی جهت قبله است. گنبد جنوبی مسجد امام اصفهان از بیرون ۵۱ متر و از داخل ۳۷ متر است. همچنین مناره‌هایی به ارتفاع ۴۸ متر در دو سوی آن به جلال و جبروت گنبد افزوده‌اند. مناره‌های مجاور سردر هم ۴۲ متر هستند.

پوشش زیرین گنبد یا همان آهیانه سبویی است. در میان دو پوسته گنبد چوب بست‌هایی به عنوان محافظ و نگهدارنده تعبیه شده است. یکی از خصوصیات و ویژگی‌های بارز این گنبد انعکاس صدا در زیر آن است، که به سبب دو پوسته بودن گنبد و فضای خالی ۱۶ متری بین گنبدها اتفاق می‌افتد. در این صحن وسیع، منبری یکپارچه از سنگ مرمرین هم دیده می‌شود، که از شاهکارهای حجاری زمان خود است. داخل این صحن از کاشی‌کاری‌های بسیار نفیس و زیبا پوشیده شده است.

مسجد امام اصفهان در دی ماه سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. همچنین این مسجد تاریخی به عنوان یکی از بناهای میدان نقش جهان اصفهان در میراث جهانی یونسکو هم ثبت شده است.

انتهای پیام/