نخستین خط لوله نفت خاور میانه در مسجد سلیمان

 به گزارش خبرنگار پایگاه خبری اخبار ساخته‌ها و به قلم دکتر فرشید خدادادیان پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی:

پس از اکتشاف نفت در جنوب غرب ایران به سال 1908 میلادی برابر با 1287 خورشیدی، برنامه‌ریزی برای رساندن نفت تولیدی از میدان نفتون به سواحل خلیج فارس برای پالایش و صادرات، مهمترین کار کاوشگران نفت بود که حالا و با حمایت وزارت دریاداری انگلستان از صاحب امتیاز؛ ویلیام ناکس دارسی، در قالب کمپانی نفت انگلیس و پرشیا (نام قدیم ایران در عرصه بین الملل) APOC کار خود را ادامه می‌دادند.

این موضوع، آغاز طراحی و پلان احداث نخستین خط لوله نفت در خاورمیانه و در حقیقت تولد شبکه عظیم و درهم‌تنیده‌ای به نام خطوط لوله بود که در مدت کمی سراسر مناطق نفت‌خیز ایران را همچون شریان‌هایی مهم به هم وصل نمود.

رینولدز سرمهندس حفار و نماینده دارسی در ایران، و همکارانش، در گام نخست به کسی نیاز داشتند که بتواند این پروژه عظیم را به انجام برساند. آنها پس از جستجوی سوابق افراد، چارلز ریچی اعجوبه احداث خطوط لوله در برمه (میانمار کنونی) را برای این پروژه انتخاب و دعوت به کار کردند.

ریچی متولد اسکاتلند بود و پس از فارغ‌التحصیلی در رشته مهندسی معدن، به استخدام مؤسسه معتبر صنعتی «جی اند ژه ویر» گلاسکو درآمد و پس از اعزام به برمه، استعداد و نبوغ خود را در زمینه احداث خطوط لوله به نمایش گذاشته بود. رینولدز نیز که قبل از حضور در ایران در برمه مشغول حفاری بود، از همان مقطع او را می‌شناخت و به خاطر داشت.

قدرت ریچی در تشخیص بهترین مسیر برای احداث خط لوله و نقشه‌برداری دقیقی که انجام می‌داد، همگان را به شگفتی وامی‌داشت. ریچی ارزش مادی تخصص خود را می‌دانست و هنگامی که در زمینه حقوق و مزایا با کمپانی نفت انگلیس و پرشیا به توافق رسید، خود را به میدان نفتون در جنوب غرب ایران رساند و قبل از هر کاری، سوار بر اسب، فاصله میدان نفتون تا لنگرگاه بومی در ساحل خلیج فارس ـ که در گویش اعراب محلی، عبادان خوانده می‌شد ـ را با اسب پیمود تا ضمن محاسبه فاصله، جغرافیای محل را نیز شناسایی کند. در میان بهت و حیرت همراهان که عموم از عشایر منطقه بودند، هر از گاهی از اسب پیاده می‌شد و با سنگ‌چین کردن زمین، نشانه‌گذاری کرده و در دفترچه جیبی خود مطالبی یادداشت می‌‌کرد و باز به راهش ادامه می‌داد.

ریچی گزارش خود را پس از رسیدن به نخلستان‌های آبادان به مسئولان شرکت ارائه داد؛ 146 مایل لوله در دو قطر هشت و شش اینچ، ولو (شیر) و اتصالات مورد نیاز و تعدادی تلمبه رفت و برگشتی مارک «ویر» مورد نیاز بود.

در آن هنگام کشور ایالات متحده در زمینه ساخت لوله‌های فولادی مخصوص انتقال نفت که به صورت پیچی به یکدیگر وصل می‌شدند، در جایگاه اول بود و کمپانی نیز سفارش کار خود را به صنایع لوله‌سازی آن کشور ارائه کرد. کوره‌های ریخته‌گری لوله‌های یکپارچه در آمریکا در سال 1909 میلادی برابر با 1288 خورشیدی برای ساخت 98 مایل لوله با قطر هشت اینچ و 48 مایل لوله با قطر شش اینچ به کار افتادند و کمپانی نفت انگلیس و پرشیا با پرداخت کل مبلغ تهیه لوله‌ها، قبل از تحویل، عجله خود را در آماده شدن سفارش کار نشان داد.

در کوه‌تپه‌های جنوب غرب ایران و جایی که به نفت رسیدن چاه‌های دوم و سوم ضرورت ایجاد خط لوله تا دریای آزاد را ضروری‌تر می‌نمود، ریچی می‌دانست که بدون نیروی متخصص برای احداث خط لوله، کاری سخت را پیش رو خواهد داشت. به همین دلیل، یک گروه پنجاه‌نفره را از میان عشایر محلی که به دنبال کار به میدان نفتون سرازیر شده بودند، انتخاب کرد و با تمامی مشکلی که در ایجاد ارتباط زبانی با آنان داشت، آموزششان را آغاز کرد و کار با انبرهای بزرگ مخصوص پیچاندن لوله‌ها به یکدیگر را به آنان آموخت. او از زبان فارسی تنها یک کلمه یاد گرفت؛ «یالا» به معنای زودتر و سریعتر. او خود را از آموختن کلمات بیشتر بی‌نیاز می‌دانست!

نتیجه این بود که وقتی کشتی آناتونگا دو هزار و سیصد قطعه لوله و ولوها (شیر)ها و اتصالات و قطعات آماده مونتاژ پمپ‌های پیستونی رفت و برگشتی مارک «ویر» را به سواحل آبادان رساند، ریچی و کارگرانش آماده کار بودند. هرچند ریچی خود را برای شرایطی به مراتب سخت‌تر از برمه آماده کرده بود، اما سختی کار بسیار زیاد بود. تنها تخلیه بار در ساحل آبادان 10 روز به درازا کشید. همین کافی بود تا سختی کار از همان آغاز خود را نشان دهد، اما یک امیدواری بسیار بزرگ نیز وجود داشت؛ رودخانه کارون که از کوه‌های بختیاری سرچشمه می‌گرفت و به خلیج فارس می‌ریخت، معبری بود که ریچی می‌توانست عکس مسیر آن حرکت کند و محموله خود را از سواحل خلیج فارس به نزذیکی کوه‌تپه‌های میدان نفتون برساند.

رینولدز، که پیش از آن برای حمل دیگ بخار و قطعات دکل حفاری‌اش این مسیر را طی کرده بود، تجربیات خود را در اختیار همکار جدیدش قرار داد. وسایل و لوله‌ها ابتدا با استفاده از لنج‌های کوچک محلی تا نزدیکی «آبگنجی»، اسکله ماهیگیری «درخزینه» بین شوشتر و میدان نفتون، حمل شدند که از آنجا به بعد خط لوله باید از طریق مسیر کوهپایه‌ها ادامه می یافت. برنامه‌ای که ریچی تدارک دیده بود حداکثر استفاده از جغرافیای محلی برای تسهیل در انتقال نفت بود. مخازنی که برای ذخیره نفت در میدان نفتون ساخته شده بود، حدود800 پا (فوت) از سطح دریا ارتفاع داشت. ریچی محاسبه کرد که نفت از آن مخازن تا دو مایل به سمت جنوب راه می‌پیماید و در آنجا تلمبه‌خانه‌های تقویت فشار جریان نفت را به آبادان می‌رساند.

ميراث صنعتی تلمبه‌خانه دارخوين

 نخستین تلمبه‌خانه در منطقه‌ای موسوم به «تمبی» TEMBI در جنوب میدان نفتون مسجد سلیمان احداث شد. پمپ‌های پیستونی رفت و برگشتی که با نیروی بخار آب به حرکت درمی‌آمدند، آنقدر قدرت داشتند که نفت را تا تلمبه‌خانه بعدی در «آب گنجی» پمپاژ کنند. آب مورد نیاز برای تولید بخار در تلمبه‌خانه تمبی از رودخانه کوچک تمبی تأمین می‌شد؛ همان رودخانه‌ای که بعدها تأمین‌کننده آب برای تولید بخار مورد نیاز نخستین نیروگاه برق در منظقه نیز بود.

تلمبه‌خانه دارخوین ایستگاه بعدی پمپاژ در این خط بود که خوشبختانه میراث صنعتی باقی‌مانده از این تلمبه‌خانه، یکی از مهمترین ابنیه و تأسیسات تاریخی صنعت نفت، باقی‌مانده از نخستین خط لوله انتقال نفت در خاورمیانه بوده و علاوه بر اهمیت فنی و تأسیساتی، از منظر معماری و ابنیه نیز واجد اهمیت فراوان است و امروزه تنها ساختمان تلمبه‌خانه باقی‌مانده از زنجیره خط لوله و تلمبه‌خانه‌های مسیر تاریخی از مسجدسلیمان به آبادان است.

مشقتی که چارلز ریچی و گروه همکارانش کشیدند، فقط برای کسانی قابل تصور است که پستی بلندی‌های مالرو منطقه خوزستان را می‌شناسند. اعجاز صنعت نفت اما؛ پیروزی بر این سختی‌ها بود و سرانجام اواسط سال 1911 میلادی، چارلز ریچی آزمایش‌های اولیه را روی خط لوله به پایان رساند و اعلام کرد خط لوله مسجد سلیمان به آبادان با ظرفیت انتقال 400 هزار تن نفت خام در سال آماده بهره‌برداری است.

البته پمپ‌ها تنها توان انتقال سالانه 250هزار تن نفت خام را داشتند و علاوه بر آن، گاز همراه نفت خام نیز مانع بزرگی برای انتقال نفت بود. مسدود شدن خط به وسیله گاز در بلندی‌ها که به اصطلاح به آن «گس لاک» شدن می‌گفتند، باعث می‌شد علاوه بر مأموران محلی حفاظت از خط لوله، گروهی نیز مسئول سرکشی و تخلیه این گاز در نقاط و پوینت‌های مشخص‌شده باشند تا از انفجار احتمالی خط لوله جلوگیری کنند. گو اینکه شیرهای ایمنی تخلیه فشاری نیز به همین منظور در طول خط تعبیه شده بود.

با توسعه فعالیت‌های نفتی، نیاز به خطوط لوله جدید نیز مشهود بود. سال 1914میلادی برابر با 1293 خورشیدی، خط لوله جدیدی به قطر 10 اینچ و این بار از آلیاژی مقاوم‌تر سفارش داده شد، اما جنگ اول جهانی احداث آن را تا سال 1915 میلادی برابر با 1294خورشیدی به تعویق انداخت. بخش زیادی از خط قدیمی که کهنه و پوسیده بود تعویض شد، ضمن این که استفاده از آلیاژهای جدید و محکمتر در ساخت لوله‌ها موجب شده بود نفت با فشار بیشتری پمپاژ شود.

احداث خط لوله نفت از مسجدسلیمان به آبادان (از آرشیو بی پی- ترمیم رنگ شده)

همزمان با اکتشاف میادین جدید نفتی در خوزستان و کهگیلویه، شریان‌های حیاتی خطوط لوله در مناطق نفت‌خیز گسترش یافت، همچنین با ایجاد پالایشگاه‌های نفت در دیگر مناطق ایران، در خارج از آن مناطق نیز گسترده شد.

در سال 1947 میلادی برابر با 1326 خورشیدی، براساس مستندات پرونده تاریخی موجود از خطوط لوله از آرشیو کمپانی نفت انگلیس و ایران (محل نگهداری در مرکز اسناد صنعت نفت ایران)، بیش از1800 مایل خطوط لوله به قطرهای 12 و 16 اینچ در مناطق نفت‌خیز احداث شد و تلمبه‌خانه‌های جدید نیز احداث گردید.

پوشه اطلاعات خط لوله اصلی نفت

اکنون میراث صنعتی و ابنیه به‌جامانده از زحمات چارلز ریچی و همکارانش و کارگران سختکوش ایرانی، همچنان باقی مانده اند. ازمیان تلمبه‌خانه‌های مسیر، تلمبه‌خانه تاریخی «دارخوین» که از حدود سال 1350 خورشیدی از فاز عملیاتی خارج شده بود، در ایام جنگ ايران و عراق و به‌طور مشخص موضوع حصر و شکست حصر آبادان، وارد مرحله ارزشمند تاریخی دیگری شده و به عنوان یکی از موقعیت‌ها و مقرهای مهم سربازان ايراني و مدافعان میهن بوده و از اين منظر نيز جايگاهي ملی و تاريخي دارد. این میراث صنعتی و بنای تاریخی با معماری خاص خود در تاریخ 9 آذر 1389 با شماره 29914 به ثبت ملی نیز رسیده است. در كنار اين بناي ميراث صنعتي، مجموعه صنعتي نخستين خط لوله نفت در ايران و خاورميانه از مسجد سليمان تا آبادان نيز شايسته معرفي و ثبت در ميراث صنعتي مشترك جهاني هستند که اقداماتي هم در اين زمينه از سوي وزارت نفت به انجام رسیده است.

 پی‌نوشت‌ها:

• دانيليرگين: تاريخ جهاني نفت، جلد يك، ترجمه غلامحسين صالحيار، انتشارات روزنامه اطلاعات، 1381
• علي يعقوبي‌نژاد: رئيس نفت
• عباس طرفي: مديران صنعت نفت، جلد يك، ناشر مؤلف، 1379
• دانشعباسي شهني؛ تاريخ مسجدسليمان، انتشارات هيرمند، 1380
• گزارش پروژه نقشه نخستين خط لوله نفت مسجدسليمان به آبادان ـ پرويز آريان فرـ مرکز اسناد صنعت نفت
• زونكن: Handing over Notes On Pipe Line Systems and Organisation April1947 مرکز اسناد صنعت نفت
• پرونده ثبتی تلمبه‌خانه دارخوین به شماره29914
• چارلز ریچی از احداث نخستین خط لوله تا نخستین پرواز با هواپیما در ایران، ترجمه مقاله‌ای از مجله انگلیسیThe NAFT توسط توحید شریفی در پرتال موزه‌های صنعت نفت http://www.petromuseum.ir
• تلمبه‌خانه دارخوین، گنجینه نفت جنوب، مقاله از علمدارمتولی در پرتال موزه‌های صنعت نفت

منبع خبر: فرشید خدادادیان

انتهای پیام/